Z. S. Musayev, K. M. M mm dov, M. S. Z rb L yev su eht yatlarin nteqras yali dar olunmasi

54
C brayıl da
t yi düz nliyi 
Talı yanı (L nk ran düz nliyi -86, Mu an -76) 
Na çıvan da
ty i düz nliyi  
C mi: dab t yi düz nlikl r üzr    
234,6 
162,0 
2
,
902
7
,
179
5
,
722
7
,
11952
8
,
1590
9
,
10361
Qeyd: k sr
ttinin m
r cind  az mineralla maya (1-3q/l) malik 
sular 
z r d nizi s viyy sinin v  sah sinin d yi m si
C dv l 1.17 
ll r
S viyy ,
m-l
Sah si,
min km
2
-
l
ll r
S viyy ,
m-l
Sah si,
min km
2
-
l
1910 -26,30
405,5
1960 
-27,81
374,1
1920 -27,80
389,0
1970 
-27,73
374,0
1930 -27,10
398,5
1980 
-27,57
371,6
1940 -28,09
379,0
1990 
-27,44
386,0
1950 -27,93
376,5
1991 
-27,10
390,7
növlü itkil r (27,4%)  s rf olunur. Respublikada  n böyük su istehlakçısı
k nd t s rrüfatı olub, orta hesabla onun ümumi su istifad sind  payı 67,9%, 
s nayeninki is 29,9% - dir. Qalan hiss si is  dig r t s rrüfat sah l rinin 
payına dü ür.  
Dövl t sudan istifad  uçotu informasiyalarının t hlili göst rmi dir ki, 
ço illik dövrd  (1990-2001- ci ill r) t bii su m nb l rind n götürül n
ümumi su h cmi 10,01-16,37 km
3
 hüdudlarında t r ddüd etmi dir. Ba qa 
sözl , son 12 il  rzind  t bii m nb l rd n istifad  üçün götürül n su h cmi 
t qrib n 1,4 d f  azalmı dır. Bu da son ill rd  bütün dünyada, el c   d
Az rbaycanda uzun sür n quraqlıqla, ölk d   h yata keçiril n iqtisadi 
islahatlar v  suyun pullu istifad si il
laq dar olaraq onun q na tl
istifad sinin n tic si kimi qiym tl ndiril  bil r. 

---

55
II F S L. SU T S RRÜFATI KOMPLEKS  V
 ONLARIN  ÜSUS YY TL R
2.1. SU T S RRÜFATI KOMPLEKS  BAR D  ANLAYI
Su ehtiyatları t bi ehtiyatlar iç risind
üsusi yer tutur. Bunun 
ba lıca s b bi ondan ibar tdir ki,  alq t s rrüfatının el  sah si yo dur ki, 
orada sudan istifad  olunmasın.
alq t s rrüfatında suya olan t l batın
h cmi ba qa növ ehtiyatlara olan t l batların h cmind n ço dur. Suya olan 
t l batın artması suyun q na tl  istifad  olunmasını t l b edir. Onu qeyd 
etm k olar ki, h r ton m hsul üçün neftin çı arilmasına 100m
3
, ka ızın
istehsalına 250 m
3
, kartonun istehsalına 5600 m
3
 su t l b olunur. Suya olan 
t l bat artdıqca çirkab suların h cmi d  artacaqdır.  
Onu qeyd etm k olar ki, h r ton m hsul üçün neytin çı arılmasına 10 
m
3
, poladın istehsalına 100 m
3
, ka ızın istehsalına 250 m
3
  v  kartonun 
istehsalına 5600 m
3
su t l b olunur. Suya olan t l bat artdıqca çirkab 
sularının h cmi d  artacaqdır. Bu da t bii su ehtiyatlarının çirkl ndirir v
yararsız hala salır.  
Respublikamızda su ehtiyatlarına olan t d batın artması
alqn
t s rrüfatının inki afı v
halinin artımı il  sı  ba lıdır.
alq t s rrüfatının
inki afı, istehsalın artımı onun strukturunu daha da mür kk bl dirir.  alq
t s rrüfatının ayrı – ayrı sah l ri arasında te noloji v  iqtisadi  laq l rin 
artması t s rrüfat sah l rinin t kmill dirilm sini v  kompleksl rin 
yaradılmasını t l b edir. Kompleks t s rrüfat forması onun mü t lif
sah l ri arasında mür kk b da ili
laq l rn artması kimi izah olunur. 
Mü t lif tipli t s rrüfat kompleksl rin
razi – istehsalat, aqrar s naye, su 
ts rrüfatı, elmi – istehsalat v  s. göst rm k olar.  alq t s rrüfatının mü t lif 
sah l rnin inki afı üçün su ehtiyatlarından istifad  m qs dil  görül n sosial 
– iqtisadi v  te niki t dbirl r sistemi su t s rrüfatı kompleksi adlanır. Su 
t s rrüfatı kompleksi  

---

56
ba qa kompleksl rl  müqayis d  daha ço  probleml rin h ll edilm sin
imkan verir. Su t s rrüfatı kompleksinin  sas i tirakçıları hidroenergetika, 
hidromeliorasiya, su t chizatı, su n qliyyatı, balıqçılıq t s rrüfatı v
rekreasiyadır. Su m nb yi üz rind  yaradılan su t s rrüfatı kompleksinin su 
ehtiyatı a ım nizamlanmadıqda v  nizamlandıqda  m l   g l  bil r. A ının
nizamlanması il  yaradılan su t s rrüfatı kompleksi su anbarıdır. Su 
t s rrüfatı kompleksinin yaradılması il  bir sıra hidrote niki tikintil rin 
tikilm sin ,
alq t s rrüfatının mü t lif sah l ri arasında
laq l rin 
yaranmasına imkan verir.  
Su t s rrüfatat kompleksi üç hiss d n t bii, iqtisadi v  te niki 
hiss l rd n ibar tdir. T bii hiss  yerli t bii  raiti ks etdir r k kompleksin 
yaradılmasının t bii imkanlarını göst rir. Bu hiss d  t bii mühit  olan h m
müsb t, h m d   m nfit sirl r n z r  alınır. qtisadi his d  su t s rrüfatı
kompleksinin i tirakçılarına
traf mühit  effektiv v  ziyan t sirl r
qiym tl ndirilm kl  su t s rrüfatı kompleksi te niki iqtisadim c h td n
saslandırılır. Te niki hiss d  is  su t s rrüfatı kompleksinin daha  lveri li 
raitd  i l nm sini t min ed n te niki t dbirl r , mü t lif qar ılıqlı hallara 
ba ılır. 
Su t s rrüfat kompleksinin i tirakçıları su il  t min olunmasına gör
t l batçılara v  istifad çil r  bölünürl r. T l batçılara s naye, kommunal su 
t chizatı v  suvarma aiddir. T l batçılar sudan istifad  etm kl , istifad
edil n su dem k olar ki, geri qayıtmır. Ancaq istifad çil r is  sudan istifad
edirl r v   h min sular geri qayıdır.  stifad çil r  hidroenergetik, su 
n qliyyatının me a ıtmanı, balıqçılıq t s rrüfatını aid etm k olar.  
Su t s rrüfatı kompleksi muasir  raitd  kompleksin bütün 
i tirakçıları üçün: 
– t l b olunan miqdarda keyfiyy tli su il  t min etm li; 
–t bii 
raiti n z r  alaraq a ımları v  su m nb l rni çirkl nm d n, 
su qıtlı ının yaranmasından mühafiz  etm li; 

---