Z. S. Musayev, K. M. M mm dov, M. S. Z rb L yev su eht yatlarin nteqras yali dar olunmasi

45
çayında tikil n Ming çevir su anbarı il  birl
n Qanı  çayına, Kiçik 
Qafqaz da larının a ınları is  birba a Kür çayına a ır.
Kür çayı Türkiy nin Qızılg dik da ının imal –  rq yamaclarında, 
d niz s viyy sind n
2740 m hündürlükd
m l   g lir v   d niz 
s viyy sind n 28 m a a ıda
z r d nizin  tökülür. Çayın ümumi uzunlu u
1515 km-dir  v  bunun 749 km-i Az rbaycan Respublikasının
razisin
dü ür. Çayın Araz çayı il  qovu masından vv l ümumi su sa layıcı razisi
86 min km
2
-dir. Kür v  Araz çaylarının ümumi su sa layıcı razisi 188,0 
min km
2
-dır. Kür çayının orta illik s rfi 563 km
2
/s-dir ki, bunun 191372 
km
3
/s respublikada, 372 km
3
/s-i is  qon u ölkl rd  formala ır.
C dv l 1.14 
Az rbaycanın sas çayları
Çayların adı 
Ba landı ı yer 
Uzunlu
u, km
-l
Sah
si min km
2
-l
M
nb
yi
n
 m
ü
tl
q
h
ünd
ürlüyü
, m-l
M
ns
bi
n m
ü
tl
q
h
ünd
ürlüyü
, m-l
1 2 
3 
4 
5 
6 
Kür Qızg dik da ı (Türkiy ) 1515 
188 
2740 
-28 
Araz Bingöl 
sissil si (Türkiy ) 1072 
102 
2990 
-11 
Qanı
Böyük Qafqazın C nub yamacı
(Gürcüstan Respublikası)
413 17 2560 75 
Qabırrı
Böyük Qafqazın C nub yamacı
(Gürcüstan Respublikası)
389 4,8 2560 75 
Samur Quton 
da ı (Da ıstan) 216 
4,4 
3600 
-28 
Pirsaat
ahn z r da ı 202 
2,3 
2400 
-28 
T rt r G linqaya 200 
2,2 
3120 
3 
Sumqayıtçay Dübrar 
198  1,8 1750 -28 
Bazarçay Qaraba  vulkanik yaylası 
178 
5,6 
3040 
270 
Türyançay Tufanda  170 
4,8 
3680 
-4 
Bolqarçay Talı  da ları 134 
2,2 
1710 
-28 

---

46
1 2 
3 
4 
5 
6 
yriçay C nub yamacı 
134 
1,8 
3200 
135 
A stafaçay P mb k da ı (Erm nistan) 133 
2,6 
3000 
210 
Arpaçay Qaraba  vulkanik yaylası 
128 
2,6 
2985 
780 
H k ri D lida  113 
2,6 
2580 
358 
Göyçay Babada  113 
1,8 
1980 
-1 
Qarqarçay Qaraba  sıra da ları 111 
1,5 
2080 
-1 
Vil çay Talı  da ları 106 
0,9 
1180 
-28 
Qusarçay Bazardüzü 
106 
0,6 
3780 
-28 
Könd l nçay Qaraba  sıra da ları 102 
0,5 
1780 
90 
Qudyalçay Salavat 
a ırımı 101 
0,8 
3000 
-28 
Araz çayı respublikanın ikinci  n böyük çayıdır v  Kür çayının n
böyük qolu sayılır. Araz çayı 2990 m hündürlükd  Türkiy nin Bingölda
da  silsil l rinin  imal yamaclarında m l   g lir. Çayın ümumi uzunlu u
1072 km, su sa layıcı
razisi is
102,0 min km
2
-dır. Araz çayı d niz 
s viyy sind n 78 m hündürlükd  Kür-Araz ovala ından keçir v  Sabirabad 
rayonu ya ınlı ında Kür çayına birl dikd n sonra 
z r d nizin  tökülür. 
Araz çayının orta illik s rfi Qaradonlu k ndind 218m
3
/s-dir. Çayın maksi-
mum v  minimum s rfi uy un olaraq 1520 m
3
/s v 16 m
3
/s-dir. 
Samur çayı – Respublikanın 3-cü  n böyük çayı Rusiyada Da ıstan
da larında  m l   g l n Samur çayıdır. Az rbaycan Respublikasının Qusar 
rayonuna  imal- rqd n da il olur. Samur çayı Az rbaycan v  Da ıstan s r-
h dl ri boyu a ır v  Az rbaycan  razisind  t
min n 40 km a dıqdan sonra 
yenid n Da ıstan
razisin  da il olur. O, n tic  etibarı il  Da ıstan
razisind
z r d nizin  tökülür. Samur çayının ümumi su sa layıcı razisi 
4430 km
2
-dır, bel  ki, ümumi uzunlu u 216 km-dir. Çayın maksimum v
minimum hündürlüyü uy un olaraq 3600 m  v 28 m – dir v 16,8% orta 
meyillik s viyy sin  s b b olur. Çayın orta illik s rfi 27 m
3
/s – dir. 
Respublikamızda çay  b k sinin sı lı ı ço  mü t lif olub, bu 
göst rici yüks k v  orta da lıqdan,  düz nlik v  da
t yi razil r  do ru
azalır. Böyük v  Kiçik Qafqazın

---

47
yüks k da lıq zonasında (T rt rçayın, G nc çayın, Qarqarçayın, 
Türyançayın, Göyçayçayın v  s. yu arı a arlarında) çay  b k sinin sı lı ı
bir km
2
-d 0,8-0,7 km oldu u halda, bu göst ridi alçaq da lıq zonada 0,6-
0,4 km  t kil edir. Düz nlikl rd  çay  b k sinin sı lı ı daha da azalır
(b z n 0,05 km-  çatır). 
Respublikamızın
razisind ki çaylar co rafi yerl m
üsusiyy tl rin  gör  4  sas qrupa bölünmü dür  11 .
1.
Böyük Qafqazın imal –  rq çayları
2.
Ab eron – Qobustan sah sinin çayları
3.
Kür hövz sinin çayları. Bunlar Kürün sa  qollarına, sol qollarına
v  Araz hövz sin  ayrılır. 
4.
Talı  da larından a an çaylar. 
Kür hövz si çaylarından ba qa, dig r qruplara aid çaylar s rb st
olaraq 
z r d nizin  tökülürl r. Respublikamızın çaylarının a ın
üsusiyy tl ri relyef  raitind n asılı olaraq k skin d yi ir.
Ba lan ıcını da lardan götür n bir ço  çayların ço illik su m nb yi
qar örtüyü v  mü yy n q d r buz hiss l ridir. Nisb t n kiçik olmalarına
ba mayaraq t bii bulaqlar da a ına cüzi d  olsa t sir göst rir.
üsusil  yay 
mövsümünd  ba  ver n ya ıntılar da qının sas s b bkarıdırlar. Yaz v  yay 
mövsuml rind , h rar tin artması n tic sind  buz v  qar örtükl ri riyir v
bu mövsüml r üçün normal olan ya ntılarla birl
r k, n h ng h cmli 
da qınlar  m l   g tirir v   t bii f lak tin meydana g lm sin   s b b olur. 
Da qınların normal olaraq yaranma m kanı Qafqaz da larında yerl mi
yu arı su hövz l rind  ba  verir. Bu a ınlar özl ri il  birlikd 4-5 milyon
ton palçıq, mü t lif ölçülü da   v  mü t lif
arakterli qaya parçası v
çöküntü t rkibi g tirirl r.
Göll r. Az rbaycan Respublikası
razisind  mövcud olan 700-
ya ın göll rin ks riyy ti yay aylarında quruyur. Qurumayan t bii göll rin 
sayı 250-y   q d rdir. Sah si 1 km
2
-d n ço  olan v  böyük t s rrüfat 
h miyy ti k sb ed n göll rin sayı 25-dir (c dv l 1.3). 

---