Z. S. Musayev, K. M. M mm dov, M. S. Z rb L yev su eht yatlarin nteqras yali dar olunmasi

42
olmadı ından rütub tin saxlanması v  bulaqların mövcudlu u qeyri-
mümkün olmu dur.  
  T bi t unas aliml r mü yy n etmi dir ki, da larda su dövriyy sini
v  torpa ın su balansını normal t nziml y n me l r qırılıb m hv edil rs ,
arid v  düz n zonaların bitki örtüyü su qıtlı ına düçar olar v   n hay t
m hv  ged r. 
 Daha bel  hal Böyük Qafqazın
t yind , Ming çevir
h rinin 
trafında Bozda  adlanan yerd   d  (Ming çevir su anbarının
trafında) 
mövcuddur. 
 Keçmi d   h min da lar iyn yarpaqlı: Eldar  amı, ardıc v
enliyarpaqlı palıd, qara ac, v l s, fıstıq v  s. dig r qiym tli a ac v  kol 
cinsl rind n ibar t sıx bonitetli me l rd n ibar t olmu dur.  ndi me siz 
da  yamacları yuyularaq, sovrularaq erroziyalara u ramı dır v  bu proses 
t ssüf ki, davam etm kd dir. Bir sözl  erroziya hadis si bu da larda 
hakimlik edir. 
srl r boyu insanların sulara, torpaqlara, me l r  -  traf mühit
laqeydliyini, tör tdiyi v  tör d c yi b laları, t zadlara etinasız yana mı lar. 
M hz ona gör   d   t bi tin qanunla qorunmasını v  elmi  saslarla mü-
hafiz sin  v  ekoloji b rpasına bütün b
riyy t birg  çali malıdır.
1.7 AZ RBAYCANDA SU EHT YATLARI V
ONLARDAN  ST FAD
1
Az rbaycanın sosial-iqtisadi inki afının müasir m rh l si insanların
f aliyy t sferasına su ehtiyatlarnın daha ço   c lb edilm si il   s ciyy l nir. 
nsanların t s rrüfat f aliyy tinin çay hövz l rind  intensiv inki afı il
t krar istifad  edilm y n a ının artması n tic sind  çayların sululu u
azalmı dır.
1
Bu paraqrafın m tni  . hm dzad v  A.H imovun «Meliorasiya v  su 
t s rrüfatı sistemlrinin kadastrı»kitabından  götürülmü dür. 

---

43
H r hansı razinin su ehtiyatı dedikd , mü t lif faza v ziyy tind
olan yerüstü v  yeraltı suların ümumi miqdar   n z rd  tutulur. Ancaq 
insanların t s rrüfat f aliyy tin  yalnız, dem k olar ki, su ehtiyatının irin 
sulara aid olan hiss si c lb edilir. Ona gör   d , h r hansı razinin su ehti-
yatlarının qiym tl ndirilm si zamanı istifad  üçün yararlı olan su ehtiyatı
n z rd n keçirilir. 
Az rbaycan Respublikasının hüdudlarında Kür çayı hövz sind  a ım
120-150 min,
z r sahill rind  (Ab eron yarmadasında) 5-10 mm
h ddind   d yi ir. Ölk nin su ehtiyatı 28,0 km
2
olub, onun 7,78 km
3
 (28%)
respublika  razisi da ilind , qalanı – 20,22 km
3
  s rh dyanı razil rd   v
arici ölk l rin hüdudlarında formala ır.
Respublika  razisinin h r 1 km
2
 sah sinin  üsusi su t minatı yerli 
a ım hesabına 89,8 min m
3
/il, ümumi su ehtiyatı hesabına is 323 min m
3
/il
t kil edir. Ölk
halisinin h r biri üçün  üsusi su t minatı ölk  da ili
formala an su ehtiyatı hesabına 1,29 min m
3
/il, ümumi su ehtiyatı hesabına
is 4,64 m
3
/il t kil edir.  
Na çıvan MR – in su ehtiyatı 6,08 km
3
 olub, onun 0,47 km
3
 da ili su 
ehtiyatı, 5, 61 km
3
 is
aricd n da il olan su ehtiyatı hesabına formala ır. 
Na çıvan MR-in  üsusi su t minatı da ilind  formala an sular hesabına 
85,4 min m
3
/km
2
, ümumi su ehtiyatı hesabına is 1105 min m
3
/km
2
  t kil 
edir. Na çıvan MR  razisind   h r adam üçün  üsusi su t minatı da ild
formala an sular hesabına 1,96 min m
3
/il, ümumi ehtiyata gör 25,4 min 
m
3
/il t kil edir.  
Respublika  razisinin yeraltı sularının potensial istismar su ehtiyatı
mü t lif hidroloji, hidrogeologi, iqlim v  su t s rrüfatı
raitind  qeyri – 
b rab r paylanmı dır.
Respublikanın yeraltı sularının hesablanmı  v  t sdiq edilmi  ehtiyatı
a a ıdakı c dv ld  (c dv l 1.13) verilmi dir. 
Ba qa sözl , bu çayları yerli v  ya Az rbaycanın da ilind  dövr ed n
v  respublika s rh dl rind n k nara çı mayan, ölk  da ili n qledici çaylar 
adlandırmaq olar. Qeyd  

---

44
edil n sonuncu meyar, ölk  da ilind  ümumi su s rfinin t
min n 70%-ni 
da ıyır. Bütün çayların m ns bi son olaraq 
z r d nizin  tökülür.  
Az rbaycan Respublikasının h min dövr üçün yeraltı sularının
potensial ehtiyatı 5,13  km
3
/il qiym tl ndirilmi dir. 
Bu ehtiyatın
2,39 km
3
/il (44%) yerüstü sular hesabına 
formala ır.Respublikanın t sdiq edilmi  yeraltı su ehtiyatı 2,26 km
3
/il
hesablanmı dır ki, bunun da 34%  s naye kateqoriyasına aid edilmi dir. 
Yeraltı suların potensial ehtiyatının k f olunma s viyy si 44,1% olmu dur.  
Respublikamızın mür kk b t bii  raitini n z r  alaraq mövcud olan 
su ehtiyatlarından s m r li v  kompleks istifad nin h yata keçirilm sini 
t min etm k m qs di il   h r bir su m nb yi haqqında  traflı m lumatlar 
toplanmalı v  onlardan planlı
kild  istifad  edilm lidir. 
C dv l 1.13 
Yeraltı suların potensial, t sdiq olunmu  ehtiyatları v
onların k fiyyat m lumatları
stismar ehtiyatı
K fiyyat 
s viyy si,
%
Potensial 
DEK – d  t sdiq 
edilmi
km
3
/il 
min 
m
3
/gün 
O cüml d n
yerüstü sular 
hesabına, km
3
/il 
km
3
/il 
min 
m
3
/gün 
5,13 14060 
2,39 
2,26 6187,3 
44,1 
Çaylar: Az rbaycanda ümumi hesabla 8359 kiçik v  böyük çaylar 
vardır. Bunlardan 7861 çay uzunlu u 10 km-d n az olan v
327 çay 
uzunlu u 25 km-d n az olan kiçik çaylar hesab edilir. Uzunlu u 100 km-d n
artıq olan çayların sayı c mi 21-dir (c dv l 1.14).  
Respublikda 3 böyük çay vardır: Kür çayı, Araz çayı v  Samurçay 
çayı.
Kür çayı. Böyük Qafqaz da larının a ınları Kür  

---