Z. S. Musayev, K. M. M mm dov, M. S. Z rb L yev su eht yatlarin nteqras yali dar olunmasi

51
Böyük v  Kiçik Qafqazın düz nlikl r  qovu du u razil rd  yeraltı
sular bulaqlar  klind   s th  çı ır.   üsusi il  Qusar maili düz nliyinin v
Qanı  –  yriçay çök kliyinin da
t yi hiss sind , tektonik qırı ıqlar 
böyunca yeraltı suların t bii çı ı ları yerl ir.
Hal-hazırda respublika üzr  mü t lif ill rd  aparılmı  hesablamalara 
sas n suların reqional istismar ehtiyatları gün  rzind 23764,28 min m
3
t kil edir. Onlardan 5689,6 min m
3
/günü Dövl t Ehtiyatlar Komisiyasında, 
714,93 min m
3
/günü Respublika M h lli Ehtiyatlar Komissiyasında t sdiq
edilmi dir. 
Respublikamızda da
t yi düz nlikl r v  düz nlik  razil r yeraltı su 
ehtiyatlarının formala dı ı
sas hövz l rdir v  burada mü t lif geoloji 
qurulu  v  s rh dl r  malik olan s rb st ikinci d r c li yeraltı su hövz l ri 
mövcuddur: Samur – D v çi (1986,10 min m
3
/gün); Qanı  –  yriçay (2000 
min m
3
/gün);
irvan  (517,7 min m
3
/gün);  G nc  (4224,6 min m
3
/gün); 
C brayıl (234,6 min m
3
/gün); Talı  da
t yi (162,0 min m
3
/gün);  v
Na çıvan (902,2 min m
3
/gün). Dövl t Ehtiyatları Komissiyasında (DEK) 
t sdiq edilmi  yeraltı su ehtiyatları bu hövz l r üzr
sas n dördüncü 
dövrün allüvial – prolüvial çökm  sü urlarında, Qusar v  Mil 
düz nlikl rind  is   h mçinin Ab eron ya lı sü urlar kompleksind
formala ıblar. Bu hövz l rd ki ümumi su ehtiyatları 11952,8 min m
3
/gün
t kil edir ki, onların da 10362 min m
3
/gün irin       (1 q/l-  q d r), yerd
qalan 1590,8 min m
3
/gün is  az mineralla maya (1-3 q/l) malikdir. 
Buzlaqlar. Az rbaycan  razisind
sas n Böyük Qafqaz da larının
ba  suayırıcında v  yan silsil d , 3600-4000 m-d n artıq mütl q hündürlüy
malik  razil rd  formala mı dır. Son 70 ild  da  zirv l rind ki buzlaqların
sah si eyli azalmı dır. Bel  ki,  srin  vv ll rind  Da ıstanla Az rbaycanın
s rh ddind yki da  zirv l rind  olan buzlaqların sah si 10 km
2
-  ya ın idi. 
Hazırda buradakı da  buzlaqlarının

---

52
sah si t qrib n 6,6 km
2
-   b rab rdir. Buzlaqlar Bazar düzü zirv sind
(4466m) 3,6 km
2
, Bazaryurdda (4126m) 1 km
2
, Tufan da da (4206) 0,5 km
2
,
ahda da (4243m) is 1,1 km
2
 sah ni  hat  edir. 
Kiçik Qafqaz da larında dem k olar ki, buzlaqlar yo dur. Yalnız
Qapıcıq (3906 m) da ında 0,15 km
2
 sah y  malik buzlaq mövcuddur. 
O çuçay v  Gilançay bu buzlaqlardan ba layır.
z r d nizi.
z r dünyanın n böyük qapalı su hövz si – gölüdür. 
Lakin  razinin böyüklüyün , hidroco rafi üsusiyy tl rin  gör  onu d niz 
adlandırırlar. 
z r d nizinin s viyy si bütün tari  boyu daima t r ddüd 
etmi dir, y ni gah qal mı , gah da enmi dir. 
z rsahili  alqlar d nizin bu 
s viyy y  t r ddüdl rind n tari  boyu z r r ç kmi l r.
Son yüzillikd
z r d nizinin maksimum s viyy si 1929-cu ild
mü ahid  edilmi dir. O zaman onun s viyy si okean s viyy sind n 26 m
a a ıda yerl mi dir. H min va t
z rin sah si 422 min km
2
 idi.  srimizin 
30-60-cı ill rind
z rin s viyysi daha 2 metr a a ı dü mü dür. Bunun 
n tic sind  is   d nizin sah si 50 min km
2
  q d r (t qrib n Azov d nizinin 
sah si q d r) azalmı dır.  Lakin son ill rd
z rin s viyy si sür tl
qal ma a ba lamı dır.
üsusi il  1977-ci ilin ortalarından ba layaraq 1993-
cü il  q d r onun s viyy si t qrib n 1m-  ya ın qal mı dır.  
Son ill rd
z r d nizind  suyun s viyy sinin qal ması n tic sind
d niz sahill rind  400 hektardan ço
razi su altında qalmı  v  proses hal – 
hazırda da davam etm kd dir. 
Respublikanın ehtiyatlarının
sas hiss si tranzit sular hesabına 
yaranır v  bu da istehlakçıların ist r k miyy t, ist rs   d  keyfiyy t
ba ımından su t l batı t minatında ciddi probleml r yaradır. Sisteml rd n
su itkisi üzr  respublika göst ricisi yüks k olub, götürül n suyun orta 
hesabla yalnız 72,6% - i istehlakçıya çatdırılır. Bel  ki, qalan sular mü t lif

---

53
C dv l 1.16 
Respublika üzr  istismar ehtiyatları qiym tl ndirilmi
irin v  az 
mineralla maya malik yeraltı su ehtiyatları
Yeraltı suların hidrogeoloji hövz l ri 
stismar 
ehtiyatları
kateqoriyalarının
c mi il , min 
m
3
/gün 
1 2 
Dövl t Ehtiyatlar Komissiyasında t sdiq edilmi  ehtiyatlar 
I.Da lıq bölg l rin hidrogeoloji massivi 
Kiçik Qafqazda
a) Batabat sah si
b)  ank ndi sah si 
C mi: 
24,3 
9,0 
33,3 
II. Da
t yi bölg l rin lokal sah l ri 
 (çayların yataqaltı suları): 
Pirsaatçay
Qarqarçay 
Co azçay 
Girdimançay 
Z y mçay 
Qudyalçay
Qusarçay 
Gilgilçay 
C mi: 
9,8 
39,3 
2,5 
20,1 
23,8 
16,8 
13,2 
1,0 
126,5 
III. Da
t yi düz nlikl rin yeraltı su a ınları:
Qusar da
t yi düz nliyi: 
Qanı - yriçay vadisi 
irvan da
t yi düz nliyi  
G nc  da
t yi düz nliyi 
Qaraba  da
t yi düz nliyi 
Mil da
t yi düz nliyi 
1686,1 
2000,0 
7
,
517
0
,
156
7
,
361
6
,
4218
6
,
916
3302
8
,
1822
0
,
160
8
,
1662
7
,
408
5
,
178
0
,
230

---