Z. S. Musayev, K. M. M mm dov, M. S. Z rb L yev su eht yatlarin nteqras yali dar olunmasi

39
1 2 
3 
4 
32 Qubadlı 
30 
0,213 
33 T rt r 169 
7,361 
34 O uz 66 
0,386 
35 C lilabad 141 
0,496 
36 Masallı 
74 
0,185 
37 Na çıvan 418 
4,592 
Yer kür sinin quru sah si 140 mln km
3
-dan ço dur. H min 
sah l rd ki illik çay a ımı t
min n 45 min km
3
-a b rab rdir.  g r Baykal 
v  Amerikadakı göll rd 47 min km
3
  h cmind
irin su varsa, onda qeyd 
olunan h cm bir o q d r d  ço  deyil. Dünyada illik çay a ımının 10%-n
q d ri Amazonka çayının hesabına dü ür. Çayda olan su ehtiyatları
alq
t s rrüfatı üçün  n yararlı v
irin su m nb yi hesab olunur. Çay sularından 
suvarmada, su t chizatında, hidroenergetikada, su yollarının inki afında 
geni  istifad  olunur.  
Dünyada çay suları a ımı qit l r üzr  qeyri-b rab r paylanmı dır. 
M lumdur ki, Avropa v  Asiya ölk l rind  dünya  halisinin  70% - i
ya adı ı halda, burada ümumi çay a ımının 39%-i  c ml mi dir. Yer 
kür sind  h r n f r  dü n çay a ımı 10,5 min m
3
 /il  b rab rdir. H r n f r
dü n su ehtiyatı norması 3,5  d f  ço  Amerika  halisin  dü düyü halda, 
Avropa v  Asiya  halisin  is  2 d f d n az dü ür. 
H r n f r  dü n çay a ımı qit l r üzr  a a ıdakı kimi paylanmı dır:
Avropada – 4,1 min m
3
 /il 
Asiya – 5,6 min m
3
 /il 
Afrika – 11,3 min m
3
 /il 
imali Amerikada – 32,2 min m
3
 /il 
C nubi Amerikada – 37,5 min m
3
 /il 
Avstraliyada – 13,2 min m
3
 /il-dir.

---

40
1.6. ME
L R
R N SU M NB Y D R
Su h yat üçün  n z ruri olan, dünyanın h r yerind  yayılmı  qeyri - 
üzvi birl mi  mineraldır. Me l rin
irin su m nb yi olmasını bil r k
da larda bulaqların v  çayların yuxarı hiss sind  yerl
n me l rimizi
qorumaqla b rab r t bii üsulla v  m d ni  kinçilikl  b rpa olunmalıdır.  
XIX 
srin ortalarına q d r Az rbaycanda çaylar bol sulu v
keçilm z olmu dur. O zamankı me l rin z nginliyi bu günl  müqayis d
daha sıx v  normal olmaqla yana ı, ekoloji baxımdan  traf mühit üçün daha 
lveri li olmu dur. Böyük Qafqaz, Kiçik Qafqaz v  Talı  da larından 
düz nlikl r  axıb g l n da  çaylarının h miyy ti misilsiz d r c d  qiym t
malikdir.  
H min vaxtlar çayların bol sulu olması bir daha sübut olunur.  ndi 
qism n qalmı  me l rd n süzül n bulaq suları h min çayın mövsümi çaya 
çevrilm sin  s b b olmu dur. T dric n me l r azaldıqca çaylar quruma a
v  ya müv qq ti axara malik olmu dur. 
M lumdur ki, da  çaylarının düz nlikl rd  qrunt sularının daha da 
saf t rkib  malik formala masında böyük rolu olmu dur. Odur ki, daha 
q dim  irin su m nb l rind n hesab olunan k hrizl rin qazılması v
insanların istifad sin  verilm si daha böyük  h miyy t  malik olmu dur. 
K hriz suları soyuq,  ffaf v  saf olmaqla yana ı, mineral v  fiziki-kimy vi 
t rkibin  gör  insan h yatı üçün  n t miz v
lveri li su sayılır.
Odur ki, k hrizl r ist r-ist m z q dim t bi t abid l ri v
ffaf su 
m nb l ri sırasında müst sna h miyy t  malik qrunt suyudur. Bunun üçün 
ölk mizd  onların yenid n f aliyy tin   t kan verilm si vacibdir. Çünki 
bugün k nd t s rrüfatında v   m i td  istifad  olunan artezian sularından
k hriz suları t rkibc  daha münasibdir. Bel  ki, ba lan ıc qaynama quyula-
rından yerin s thin  q d r keç n sular t rkibind  olan lazımsız hiss cikl ri
çökdür r k yerin s thin  çıxark n, tibbi nöqteyi n z rd n v zsiz irin su 
hesab olunur.  

---

41
Bel  suların h r birind  codluq v  dig r mineral duzların miqdarı 2
mq-dan az olur ki, bu da  üsusil  insan h yatı üçün daha faydalı hesab 
olunur.Leysanlar olar, d r   v  yar an yaradan sell r olmaqla, yayı is
quraq,  irin suları az, bir sözl , iqlimi daha s rt v  kontinental olur. 
Aliml rin ara dırmalarından m lum olur ki, Az rbaycanın ümumi  razisinin
60%-   q d ri me  il  örtülü olmu dur. T ssüf ki, hal-hazırda bu r q m
11% t kil edir ki, bunun da 1%-i süni yolla  kil n me l rdir. Qeyd 
olunmalıdır ki, Naxçıvan çayının ba lan ıcında olan da  me l ri yüks k
sıxlı a malik bitki örtüyünd n ibar t olmu dur. Keçmi d  bu  razil rd  t bii 
f lak tl rd n v  ba dan - ba a qırıntılara yol verildiyind n me l r
kolluqlara çevrilmi , sas n bitki örtüyü tamamil  itirilmi  v  çılpaq da lıq
zonaya çevrilmi dir. Bu s b bd n Bata - Bat da larında su balansı v  su 
dövrüyy si pozulmu dur.  ndi is  bu çay mövsümü çaya çevrilm kl  yaz 
vaxtı da ır, yayda is  tamamil  quruyur. Buna s b b yuxarıda qeyd 
etdiyimiz amill rdir, hansı ki, bu çay da Araz çayı kimi daimi axara malik 
olmu dur. 
Xeyli zamandır ki, bu sulardan s m r li istifad  etm k m qs di il
süni göll r yaradılmı dır ki, bu da k nd t s rrüfatı torpaqlarının qism n
kilib bec rilm sind  istifad  olunur. Bu göll rd  yı ılan su ehtiyatı
Naxçıvan çayını qısa müdd t t min ed  bilir. Bununla da m lum olur ki, 
da ların v  yamacların erroziyaya u ramasına, d r   v  yar anların yaran-
masına t bii me l rin t dric n sıradan çıxması prosesi s b b olmu dur. 
ndi bu süni göll ri gör n adamları ç tin inandırmaq olar ki, Bata-bat 
da ları sıx me l rl  örtülü olan zaman Naxçıvan çayının suyu bol v  daimi 
axar olmu dur. O vaxt sözsüz ki, bu yerl rin iqlimi mülayim v  yum aq
olmaqla, saysız-hesabsız bulaqları olmu dur. 
Me l rin su m nb yi olmasını sübut ed n
sas d lil odur ki, 
bulaqların su balansını saxlayan a acların kök sistemi, su dövrüyy sini
t min ed n ç tirl ri v  yarpaqları mövcud  

---