Współpraca administracji publicznej I organizacji pozarządowych

2. Akty prawne a bezdomność

Politykę państwa wobec poszczególnych grup obywateli najlepiej odzwierciedlają te ustawy, dzięki którym liczba osób tworzących daną grupę zmniejsza się lub wzrasta. W przypadku bezdomnych należy się przyjrzeć aktom prawnym dającym osłonę i pomoc, a także zapisom ustaw powodującym zwiększanie się liczby bezdomnych. Niemniej ważna jest realizacja ustaw przez poszczególne podmioty zobowiązane do ich wykonania.

Dobre akty prawne powinny być nie tylko zapisami papierowymi, na ich realizację powinny być zagwarantowane środki finansowe. W przypadku tworzenia aktów prawnych dotyczących  rozwiązywania problemów osób bezdomnych duże znaczenie ma aktywność, a często wręcz monopolistyczna pozycja organizacji pozarządowych. Akty prawne powstają zwykle na bazie tego co wypracowały organizacje pozarządowe. Dotychczasowa praktyka pokazuje, że ostatnio wprowadzenie w życie rozporządzenie w sprawie wychodzenia z bezdomności bez udziału i opinii organizacji pozarządowych spowodowało jedynie ostrą krytykę i oskarżenie o arbitralność Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej.

2.1. Ustawa o najmie lokali mieszkalnych i dodatkach mieszkaniowych

Gospodarka rynkowa wymusiła zmiany w ustawach o najmie lokali mieszkalnych. Ustawa ta przyjęta w 1994 r. określa m.in. zasady wypowiedzenia najemcy umowy najmu i eksmisji z lokalu, np. w wypadku niepłacenia przez wynajmującego czynszu czy dewastacji zajmowanego pomieszczenia. W powyższych przypadkach wynajmujący może drogą sądową żądać eksmisji najemcy. Zdarza się, że sąd - rozpatrując wniosek o eksmisję - może nakazać opuszczenie lokalu przy jednoczesnym orzeczeniu o uprawnieniu najemcy do otrzymania tzw. lokalu socjalnego (zwykle o niższym standardzie). W takich przypadkach lokal socjalny winien być przydzielony z zasobów mieszkaniowych danej gminy. Jednakże często orzeczenie o eksmisji nie pociąga za sobą zabezpieczenia takiego lokalu - następuje wówczas tzw. eksmisja „na bruk”. Z przyczyn humanitarnych (okres zimy) wyroków tych nie wykonuje się od początku listopada do końca marca następnego roku. Warunek ten nie dotyczy osób wyeksmitowanych z powodu znęcania się nad rodziną. W tym wypadku nie przysługuje również eksmitowanemu prawo do lokalu socjalnego.

Przez pierwsze cztery lata działania ustawy przeprowadzono w Polsce ponad 5000 eksmisji na bruk, lokale socjalne przydzielono jedynie 1750 rodzinom.

Powyższe obwarowania prawne spowodowały znaczne zwiększenie liczby osób bezdomnych. W omówionych powyżej przypadkach po utracie przez daną osobę mieszkania bardzo trudne jest udzielenie docelowej pomocy oraz zastosowanie skutecznej pracy socjalnej w wychodzeniu z bezdomności.

Zapisy tej ustawy ostro krytykowane przez polityków społecznych i organizacje pozarządowe zajmujące się pomocą bezdomnym, wywołały dyskusje dotyczące praw obywatelskich i świadczeń państwa w dobie gospodarki rynkowej. W końcu w 2001 r. parlament przyjął nowelizację ustawy, która wykluczyła kobiety ciężarne, dzieci, osoby chore i ubezwłasnowolnione, bezrobotnych i korzystających z pomocy społecznej z rygoru wykwaterowania na bruk.

Jednak stanowczo należy podkreślić, że pomimo wszystkich kontrowersji wokół finansowania czynszu dla osób ubogich, przeprowadzanie eksmisji „na bruk” jest nie tylko najgorszą metodą z humanitarnego, ale także z ekonomicznego punktu widzenia. W rezultacie utraty mieszkania i stania się osobą bezdomną, państwo i gmina, muszą się liczyć z całkowitym przejęciem utrzymania danej osoby do końca życia. Można łatwo udowodnić, że całkowite pokrywanie świadczeń w utrzymaniu osoby bezdomnej, jest wielokrotnie droższe od wspomożenia danej osoby w jej mieszkaniu i środowisku. Tak rozumiana profilaktyka bezdomności, ma więc nie tylko walor humanitarny, lecz także ekonomiczny.

Podjęcie decyzji o eksmisji „na bruk” jest najczęściej skazaniem człowieka na wegetację do końca życia i przejęciem kosztów jego utrzymania.

Wydaje się zasadne, aby przy nowelizacji ustawy o najmie lokali mieszkalnych, wprowadzić dla przeprowadzającego eksmisję obowiązek przydziału mieszkania socjalnego (np. o obniżonym standardzie). Zapis taki mógłby spowodować, zmianę dotychczasowej polityki lokalnej, poprzez wymuszenie budowy przez gminy niskoczynszowych mieszkań.

2.2. Ustawa z dnia 26 kwietnia 1984 r. w sprawie ustawy o ewidencji ludności i dowodach osobistych

Jedną z najczęstszych przyczyn zostania bezdomnym jest wymeldowanie „donikąd”. Postępowanie takie prowadzone jest wobec osób zameldowanych, lecz nie przebywających pod danym adresem. Wynajmujący czy właściciel lokalu może zgłosić w urzędzie gminy fakt nie przebywania w lokalu osoby zameldowanej. Następnie urząd w wyniku trwającego pół roku postępowania administracyjnego (przeprowadzanego w oparciu o wywiady sporządzane przez policję i pracowników urzędu gminy) kieruje sprawę do sądu o ustanowienie kuratora reprezentującego interesy osoby nieobecnej. W wyniku takiego postępowania urząd na podstawie decyzji administracyjnej dokonuje wymeldowania danej osoby „donikąd”. Zdarza się bowiem, że wiele osób opuszcza swoje mieszkania, nikogo o tym nie informując, a także nie zabezpieczając swoich praw i powinności wobec zajmowanego lokalu. Przyczyną jest najczęściej wyjazd w celu poszukiwania pracy w innych rejonach Polski, bądź okresowe przeniesienie się do krewnych i znajomych. Po powrocie często okazuje się, że mieszkanie należy już do kogoś innego, a dochodzenie swoich praw lokatorskich jest niemożliwe bądź bardzo trudne.

Rozwiązanie problemu osób wymeldowanych „donikąd” należy do najważniejszych zadań w skutecznym pomaganiu bezdomnym. Zmiany prawne w tym zakresie zaproponował m.in. Marek Nowicki, prezes Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka. Propozycja ta, to „dopuszczenie zameldowania w danej gminie bez konieczności zameldowania pod konkretnym adresem. Wówczas jest się po prostu obywatelem tejże gminy. To rozwiązywałoby prawie wszystkie problemy. Oczywiście, pojawią się inne, bo takie gminy, jak Warszawa Centrum czy centralna gmina Wrocławia będą miały duży napływ bezdomnych”.

To rozwiązanie z pewnością ułatwiłoby pomoc dla bezdomnych w gminie, w której przebywają. Jednocześnie gmina, z której dany bezdomny pochodzi zostałaby zwolniona z obowiązku świadczeń, co budzi ogromny niepokój i pozostaje w sprzeczności z ustawą o pomocy społecznej. W związku z tym, rozwiązanie to jest skuteczne do udzielenia jedynie tymczasowej pomocy. Trudno sobie wyobrazić sytuację, w której tak zarejestrowane osoby z terenu całej Polski, mogłyby skutecznie ubiegać się o przydzielenie najskromniejszego mieszkania w gminie Warszawa Centrum.