AZƏRBAYCAN IX-XI ƏSRLƏRDƏ
Azərbaycanda ilk feodal dövlətlərin yaranması
Ərəb xilafətinin zəiflənməsi və Azərbaycanda müstəqil dövlətlərin yaranması
Xilafətə tabe olan ölkələrdə azadlıq müharibələri genişlənirdi. Azərbaycan Xilafətə qarşı azadlıq hərəkatının
başlıca mərkəzlərindən idi. IX əsrdə Xilafət Babəkin başçılıq etdiyi xalq azadlıq hərəkatı nəticəsində zəifləmişdi.
Feodal münasibətlərinin möhkəmlənməsi nəticəsində iri feodalların mövqeyi güclənmiş, Xilafətin
ucqarlarında mərkəzə tabe olmaq istəməyən qüvvələrin sayı artmışdı. Daxili çəkişmələrin çoxalması da Xilafəti
zəiflədirdi. Ərəb canişinləri müstəqilliyə can atır, öz feodal dövlətlərini yaradırdılar. Bu dövrdə Azərbaycanda bir
sıra yerli feodal dövlətləri olan Şirvanşahlar, Sacilər, Salarilər, Şəddadilər, Rəvvadilər dövlətləri yarandı.
Azərbaycanın qədim dövlətçilik ənənələri dirçəldi. Bu dövlətlərlə yanaşı, Şəki hakimliyi, Dərbənd və Tiflis
əmirlikləri kimi nisbətən kiçik dövlətlər də yaranmışdı.
Beləliklə, IX əsrdə Xilafətin xeyli zəifləməsi və feodal
münasibətlərinin möhkəmlənməsi nəticəsində:
•
İri feodalların mövqeyi qüvvətləndi
•
Əyalət hakimlərinin müstəqilliyi artdı
•
Milli azadlıq hərəkatları genişləndi
Bu dövlətlərin hamısında İslam dini rəsmi din olmuş, Azərbaycan xalqının təşəkkülü üçün vacib olan vahid
türk dili və türk-islam mədəniyyəti formalaşmışdı.
IX-XI əsrlərdə yerli dövlətlərin yaranmasının aşağıdakı
əhəmiyyəti var idi:
•
Azərbaycanın qədim dövlətçilik ənənələrinin dirçəldi .
•
Türk və qeyri türk etnik qrupları qəsbkarlara qarşı vahid qüvvə halında birləşdi
•
Bizans, erməni və gürcülərin Azərbaycan torpaqlarını ələ keçirmək planı puça çıxdı.
•
Ümumi düşmənlərə qarşı mübarizədə xalq sıx birləşdi.
•
Ölkədə etnik-siyasi birlik daha da möhkəmləndi.
•
Slavyanlar Azərbaycanda möhkəmlənə bilmədilər
IX-IX əsrlər yaranmış Azərbaycanın ilk feodal dövlətləri
Xilafətin parçalanması
gedişində yaranan
dövlətlər
Şirvanşahlar
(861-1538)
Sacilər
(879-941)
Salarilər
(941-981)
Şəddadilər
(971-1054)
Rəvvadilər
(981-1054)
Şirvanşahlar dövləti (861-1538)
Şirvanşah Məzyədilər sülaləsinin Azərbaycanda möhkəmlənməsi
Şirvan Azərbaycanın şimal-şərqində
kiçik bir vilayət idi. Dərbənddən Kür çayına
doğru Xəzər dənizi sahillərindəki Azərbaycan
torpaqlarını
əhatə
edirdi.
Ərəb
xilafətinin işğalından sonra, Şirvan ərazisi xəlifin
təyin etdiyi hakimlərin mülkünə çevrilmişdir.
Şirvanın birinci rəsmi hakimi Yəzid ibn Məzyəd
olmuşdur (O, Xəlifə Harun ər-Rəşidin
zamanında Cənubi Qafqaz vilayətinin, o cümlədən
Şirvanın hakimi təyin olunmuşdu). Yəzid ibn
Məzyəd ərəb mənşəli Şeybani qəbiləsindən idi. Bu
sülalə tarixi ədəbiyyatda Məzyədilər adlandırılır.
Yezid ibn Məzyəd öldükdən sonra növbə ilə onun
oğulları əvəz etdilər.
Şirvanşahlar dövlətinin yaranması.
Şirvanşahlar dövlətinin banisi Heysam ibn Xalid olmuşdur. O, Şirvanın birinci rəsmi hakimi Yəzid ibn
Məzyədin nəvəsi idi. Heysam ibn Xalidin (861-908) 861-ci ildə:
Şirvanı müstəqil elan etdi.
İlk dəfə
Şirvanşah titulunu qəbul etdi.
Müstəqil Şirvanşahlar dövlətinin əsasını qoydu.
Şirvanşahlar dövlətinin ərazisi Dərbənddən Kür çayına qədər olan Azərbaycan torpaqlarını əhatə edirdi.
Dövlətin ilk paytaxtı Şirvan şəhəri oldu. Azərbaycanda yaranmış müstəqil feodal dövlətləri içərisində Şirvanşahlar
dövləti uzun müddət öz müstəqilliyini qorumuşdur.
Xırda feodal mülklərinin Şirvanşahlar dövlətinə birləşdirilməsi
Şirvanşah Əbu Tahirin hakimiyyəti dövründə (917-948):
Şirvanşahlar dövlətinin müstəqilliyini daha da artdı və ərazisi genişləndi.
918-ci ildə qədim Şamaxını bərpa etdirib, Şirvanşahlar dövlətinin paytaxtını bura köçürtdü.
Sonralar da Azərbaycanın şimalındakı xırda feodal mülkləri Şirvan ətrafında birləşdirilməsi davam etdirildi.
Məzyədilərin uğurlu siyasəti nəticəsində müxtəlif dövrlərdə Şəki, Beyləqan, Qəbələ, Bərdə, Şabran və hərbi-
strateji əhəmiyyətə malik Dərbənd əmirliyi Şirvanşahlar dövlətinə tabe edildi. Şirvanşahlar Dərbəndi ələ
keçirdikdən sonra şəhərin qala divarlarını təmir etdirib möhkəmləndirdilər. Lakin dövlətin sərhədləri siyasi
hadisələrlə əlaqədar tez-tez dəyişirdi.
IX əsrin sonu - X əsrin ortalarında Şirvanşahlar əvvəlcə Sacilər, sonra isə Salarilər dövlətindən asılı
vəziyyətdə olmuşdu. Lakin daxili idarəçilikdə müstəqilliyi qoruyan Məzyədilər həmin dövlətlərə yalnız xərac
ödəyirdilər.
Şirvanşahlar dövlətinin Səlcuqlardan asılı vəziyyətə düşməsi
Səlcuq türklərinin Azərbaycana axınları zamanı Şirvanşahlar dövləti onlara 12 il uzunmüddətli müqavimət
göstərsə də bu heç bir nəticə vermədi.
1066-cı ildə Şirvanşahlar dövləti Səlcuqlar tərəfindən işğal edildi. Səlcuqlar
tərəfindən Şirvanşahlar dövlətinin işğal edilməsi nəticəsində:
•
Şirvanşah I Fəribürz (1063— 1096) səlcuqlara tabe oldu.
•
I Fəribürz şah titulundan məhrum edildi.
Lakin Şirvanşahlar dövləti
süqut etmədi, daxili müstəqilliyini qoruyub saxladı.
