Vii siNİf azərbaycan tariXİ
Səfəvilər dövlətinin inzibati quruluşu
Yüklə 1,33 Mb. Pdf görüntüsü
|
Səfəvilər dövlətinin inzibati quruluşu XVI əsrdə Səfəvilər dövləti bəylərbəyililiklərə, onlar da mahallara, mahallar isə şəhər və kəndlərə bölünürdü. XVI əsrin birinci yarısında Azərbaycan ərazisi inzibati cəhətdən üç bəylərbəyiliyə bölünürdü: 1. Şirvan bəylərbəyiliyi (mərkəzi Şamaxı şəhəri). 2. Qarabağ bəylərbəyiliyi (mərkəzi Gəncə şəhəri). 3. Təbriz bəylərbəyiliyi. Səfəvilər dövlətində
bəylərbəyiliklər tərəfindən təyin edilmiş naiblər, kəndləri kəntxudalar, şəhərləri isə kələntərlər idarə edirdilər. Şəhərlərdə asayişin qorunmasına darğa başçılıq edirdi və kələntərə tabe idi.
vermədi. Sadəcə bu dövrdə tiyul torpaq mülkiyyəti meydana gəldi. Səfəvi şahları soyurqal əvəzinə dövlətə xidmət müqabilində tiyul verilirdi. İlk Səfəvi şahları mərkəzləşdirmə siyasəti yürüdərək irsi soyurqal torpaq sahibliyini məhdudlaşdırılmasına çalışır və torpaq mülkiyyətinin yeni forması olan - tiyul torpaqları paylayırdılar. Tiyul torpaq mülkiyyətinə aid xüsusiyyətlər bunlar idi:
Torpaq sahibliyinin şərti forması idi.
Yalnız şahın icazəsi ilə iris olaraq keçə bilərdi. Vergi sistemi də, demək olar ki, olduğu kimi qalırdı. Belə ki, kəndlilər torpaq sahibinə otlaqlardan istifadə əvəzində çobanbəyi, bağlar üçün bağbaşı və.s vergilər verirdilər.
XVI əsrin başlanğıcında Azərbaycan Səfəvi dövlətinin yaranması ilə əlaqədar xalqın mədəniyyəti də xeyli inkişaf etdi. Azərbaycan-türk hökmdarlarının elmə, təhsilə, mədəniyyətə qayğısı bu inkişafı təmin etdi. Səfəvilər dövründə də məktəb və mədrəsələrin fəaliyyəti təhsilin inkişafını təmin edirdi. Azərbaycanın bir sıra şəhərlərində çoxlu mədrəsə-məktəb var idi. Təhsillə bərabər, elm inkişaf edirdi. Bu dövrdə astronomiya elminin inkişafına müəyyən maraq vardı. Elm və incəsənətə xüsusi qayğı göstərən I Şah ismayıl Marağa rəsədxanasını bərpa etdirmiş, riyaziyyatçı və astronom Qiyasəddin Mənsuru Marağaya göndərmişdi.
əsərlərindəki dərin fəlsəfi fikirlərə görə öz dövründə dünya poeziyasının zirvəsini fəth etdi. Onun fəlsəfi fikirləri “Mətlə-ül-etiqad” (“Etiqadın mənşəyi”) əsərində öz əksini tapmışdır. XVI əsrin görkəmli Azərbaycan tarixçilərindən isə aşağıdakıları qeyd etmək olar:
Həsən bəy Rumlu - Şah I Təhmasibin sarayında qulluq etmiş, onun yürüşlərinin iştirakçısı olmuşdur. Onun "Əhsən ət-təvarix" ('Tarixlərin ən yaxşısı") əsərinin dövrümüzə qədər gəlib çatmış IX-X cildləri Azərbaycanın və qonşu ölkələrin XV-XVI əsrlər tarixinə həsr olunmuşdur.
tarixçisi olmuş "Tarixi aləm arayi Abbasi" ("Abbasın dünyanı bəzəyən tarixi") əsərini yazmışdır. Əsərdə Səfəvi dövləti və qonşu ölkələrin tarixi barədə maraqlı məlumatlar vermişdir. Səfəvilər dövlətinin yaranmasının böyük əhəmiyyəti var idi. Belə ki onların dövründə Azərbaycan dili dövlət dili səviyyəsinədək yüksəldildi. Belə ki, Şah I İsmayılın dövründə Azərbaycan dili dövlət dili elan edildi. Səfəvi hökmdarlarının müdrik siyasəti nəticəsində bu dövrdə fars dilində yazmaq ənənəsi öz yerini Azərbaycan dilinə verdi. Azərbaycan dilində də şeirlər yazılır, şeir məclisləri keçirilirdi. XVI əsrdə Azərbaycan dilinin böyük Səfəvi imperatorluğunun dövlət dilinə çevrilməsi Azərbaycan dilinin daha da inkişafına səbəb oldu.
XVI əsrdə Şah İsmayılın sarayında ədəbi məclis fəaliyyət göstərirdi. Belə məclislərdə dövrün böyük şairləri toplaşırdı. Şah I İsmayıl «Xətai» təxəllüsü ilə Azərbaycan dilində şeirlər yazmış, divan bağlamışdı. Azərbaycan poeziyasında ilk dəfə olaraq məhz o, şeirini nikbin misralarla bitirmişdir. Şah İsmayıl Xətai «Qurani- Kərim»in bilicisi olmaqla yanaşı, musiqi alətində ifa etməyi də bacarırdı. Səfəvilər dövründə Azərbaycanda çoxsaylı ictimai binalar, karvansaralar, hamamlar, ovdanlar, körpülər, məqbərələr və məscidlər tikilmişdir. Ümumiyyətlə, XVI əsr Səfəvilər dövrünün memarlıq abidələri bunlar idi:
Ərdəbildə Şeyx Səfi məqbərəsi.
Qusar Rayonunda Şeyx Cüneyd məqbərəsi.
Bakının Şərq darvazaları.
Naxçıvanda Əlincə çayı üzərində körpü. Bəhs olunan dövrdə Azərbaycanda kitabxanaçılıq işi də tərəqqi etmişdi. XVI əsrdə Təbrizdə Şah İsmayıl tərəfindən böyük bir kitabxana açılmışdır.Görkəmli rəssam Kəmaləddin Behzad Şah I İsmayıl tərəfindən Təbrizdəki saray kitabxanasına rəis təyin edilmişdi. Ölkədə xəttatlıq da inkişaf etmişdi. Bu dövrdə kitab nəşrinin olmaması, əsərlərin xəttatlar vasitəsilə yazılması xəttatlıq sənətinin inkişafına səbəb olurdu. XVI əsrin əvvəlindən etibarən Təbriz şəhəri bədii miniatür ustaları geniş şöhrət qazanmışdılar. XVI əsr Təbriz miniatür məktəbinin görkəmli nümayəndələrindən biri,
XVI əsrdə Azərbaycan musiqi mədəniyyəti də inkişaf etmişdir. Bu dövrün ən məşhur xanəndəsi Hafiz Lələ idi. Onun Azərbaycan musiqisinin inkişafında xüsusi rol oynamışdır. Həmin dövrün görkəmli nümayəndəsi XV əsrin sonları və XVI əsrdə Aşıq Qurbaninin dildən-dilə gəzən dastanları indi də aşıqlar tərəfindən yüksək qiymətləndirilir.
Məhəmməd Füzuli Aşıq Dirili Qurban
a) Kəmaləddin Behzad. Həzrəti Yusifin yoldan çıxarılması. Miniətür. 1488-ci il. Qahirə Milli kitabxanası b) Sultan Məhəmmədin Nizaminin «Xəmsə»sinə çəkdiyi miniatür Sultan Səncər və qarı(London,Britani ya muzeyi)
a) b) Şeyx Səfi xalçası. “Viktoriya və Albert” muzeyi (London) Təbriz xalçaçılıq məktəbinin şah əsəri olan Şeyx Səfi xalçası 1539-cu ildə I Təhmasibin sifarişi ilə Şeyx Səfi məscidi üçün toxunmuşdur. Şeyx Səfi xalçası hazırda Londonun Viktoriya və Albert Muzeyində saxlanılır.Eni 5,34 m, uzunluğu 10,51 m, sahəsi 56,12 m² olan xalça dünya muzeylərində saxlanılan ən nadir xalq sənəti nümunələrindəndir. XIX əsrdə ingilislər tərəfindən pulla alınıb Böyük Britaniyaya aparılmışdır. Xalçada Zəngin rəng çalarları vəhdət təşkil edir. Xalının mərkəzində yerləşən qönçə Günəşi, onun ətrafında dairə şəklində düzülmüş xırda güllər haləni, yaşıl, qırmızı, sarı rəngli 16 kiçik dairəvi qübbə isə Günəş şüalarını əks etdirir. Xalçanın ətrafdakı saysız hesabsız əlvan naxışlar kainatdakı ulduzların rəmzidir. Heydər Əliyev Fondunun təşəbbüsü ilə xalçanın təkrar nüsxəsi yaradılmışdır. Hazırda həmin üzü köçürülmüş nüsxə Azərbaycan Müasir İncəsənət Muzeyində nümayiş etdirilir. Azərbaycanın ən görkəmli memarlıq abidələrindən biri olan və Ərdəbil şəhərinin simvolu hesab olunan Şeyx Səfi türbəsi daş kürsülük üzərində yüksələn qülləvari türbədir. Türbənin gövdəsi və günbəzin üstü firuzəyi kaşı çəkilmiş qırmızı kərpiclə naxış şəklində örtülmüşdür. Fasadın qalan hissəsi məsciddən daha çox yaşayış binasını xatırladır. Məqbərədə vaxtilə qiymətli saxsı qablar və kitablar saxlanılırmış. Binanın içərisi kaşı ilə zəngin bəzədilmişdir (bu əşyaların əksəriyyəti 1828-ci ildə ruslar tərəfindən qarət edilərək Dövlət Ermitajına aparılıb və indi orada sərgilənməkdədir). İkinci şəkildə gördüyünüz Şeyx Şəsi türbəsinin ətrafında yaradılan kompleks Yaxın Şərqdə olan ən böyük ziyarətgahlardandır. Kompleks, memarlıq quruluşunun yüksək bədii xüsusiyyətləri ilə bərabər, kaşıdan düzəldilmiş nəbati ornamentlərinin və daxili tərtibatının zənginliyi ilə də müstəsna bir abidədir
Cüneyd türbəsi XVI əsrdə Azərbaycanda tikilən və Səfəvilərin yadigarı olan abidələrdən biridir. Şeyx Cüneyd Şah İsmayıl Xətainin babası idi. O, XV əsrdə Şirvana etdiyi hərbi yürüş zamanı Şirvanşahlar tərəfindən öldürülmüş və Həzrə kəndində dəfn edilmişdir. Səfəvilər Şirvanda hakimiyyəti ələ aldıqdan sonra, 1544-cü ildə Həzrə kəndindəki məzar üzərində türbə tikdirilmişdir.
Şeyx Səfi məqbərəsi
XRONOLOGİYA
Səfəvilərin Ərdəbil hakimliyinin yaranması
Səfəvilər sülaləsinin banisi Şeyx Səfiəddin İshaqın dövrü 1447-1460 Şeyx Cüneydin Ərdəbil hakimliyi dövrü XV əsrin ortaları Səfəvilərin daha fəal siyasət yeritməyə başlaması 1460 Şeyx Cüneydin Şirvana və Dağıstana yürüşü. Samur çayı yaxınlığında döyüş. 1460-1488 Şeyx Heydərin Ərdəbil hakimliyi dövrü. 1483 Şeyx Heydərin Şirvana və Dağıstana birinci yürüşü. 1487 Şeyx Heydərin Şirvana və Dağıstana ikinci yürüşü. 1488 Şeyx Heydərin Şirvana üçüncü yürüşü. Şahdağ döyüşü. 1488-1494 Şeyx Sultanəlinin Ərdəbil hakimliyi dövrü 1494-1501 Şahzadə İsmayılın Ərdəbil hakimliyi dövrü 1499 Şahzadə İsmayılın Lahicanı tərk edərək, Ərdəbilə gəlməsi 1500 payızı Şahzadə İsmayılın Ərzincandan Şirvana yürüşü. Qızılbaşların heç bir müqavimətə rast gəlmədən Şamaxını tutması
Cabanı döyüşü. 1501 yazı Səfəvilərin Bakı qalasını ələ keçirməsi 1501 Şərur döyüşü. Ağqoyunlu dövlətinin birinci qolun süqut etdi, Əlvənd Mirzə isə məğlub oldu 1501 payızı Şahzadə İsmayılın Təbrizə daxil olaraq özünü şah elan etməsi. Mərkəzləşmiş Səfəvilər dövlətinin yaranması
Səfəvilər dövlətinin mövcud olması 1501-1524 Şah I İsmayılın hakimiyyəti 1503 Almaqulağı döyüşü., Murad Mirzə məğlub oldu Ağqoyunlu dövlətinin ikinci qolu və Ağqoyunlu dövləti süqut etdi
Şah I İsmayılın İsfahan, Qum və Kaşan şəhərlərini ələ keçirməsi 1504 Şah I İsmayılın Yəzdə və Kirmanı ələ keçirməsi 1506-1508 Şah I İsmayılın Diyarbəkri, Hilatı, Bitlisi, Ərçişi və Bağdadla birlikdə İraqi Ərəbi ələ keçirməsi 1510 Şah İsmayılın Xorasana, Şeybani xanın üzərinə hücum etməsi. Xorasan vilayətini ələ keçirdi 1512 Şah I İsmayılın Qaraman və Malatiyanı ələ keçirməsi 1514 Sultan Səlimin Azərbaycana yürüş etməsi 1514-1555 I Səfəvi-Osmanlı müharibəsi dövrü 1514 23 avqust Çaldıran döyüşü. 1515
Portuqaliya hərbi-dəniz qüvvələrinin Hörmüz (İran) körfəzini işğal etməsi 1524-1576 Şah I Təhmasibin hakimiyyəti. 1534 Osmanlı sultanı I Süleyman Qanuninin Azərbaycana birinci yürüşü. 1535 Sultan I Süleymanın Azərbaycana ikinci yürüşü. 1535-1538 Şirvanşah Şahruxun hakimiyyəti. 1538 I Təhmasibin əmri ilə qızılbaşların Şirvana yürüşü. Şirvanşahlar dövlətinin varlığına son qoyuldu, Şirvan ərazisi bəylərbəyiliyə çevrilərək Səfəvilər dövlətinin əyalətinə çevrildi, Əlqas Mirzə Şirvana ilk bəylərbəyi təyin edildi 1548 Sultan I Süleymanın Azərbaycana üçüncü yürüşü 1551 Səfəvi qoşununun Şəkiyə yürüşü. Şəki vilayəti Səfəvilərin tabeliyinə keçdi. Azərbaycan torpaqlarının vahid dövlətdə birləşdirilməsi prosesi başa çatdı
Şah I Təhmasibin osmanlılara qarşı müdafiədən fəal hücum əməliyyatlarına keçməsi. 1554 Sultan I Süleymanın Azərbaycana dördüncü yürüşü 1555 29-may I Səfəvi-Osmanlı müharibəsinin başa çatması. Amasiya sülhü XVI əsrə aid olan və Naxçıvanda yerləşən Əlincə körpüsü bir aşırımlı tağ şəkilli, su səthindən 5 m hündürlükdə, qabariti 2 m olan tarixi bir körpüdür. Həmin körpüdən Ərəfsə və Ləkətan kənd sakinləri bu gün də istifadə edirlər. Körpü tikilərkən dayaqların möhkəmliyinə xüsusi fikir verilmişdir. Ovulmanın qarşısını almaq məqsədilə körpü üçün çay vadisinin əsasən düz və dar keçidini seçmişlər. Körpünün bir dayağı hündür qayaya, digər dayağı sahildəki özülə birləşir.
Əlincə çayı üzərində körpü
XV əsr Ərdəbildə Şeyx Səfi, Qusar Rayonunda Şeyx Cüneyd məqbərəsinin, Bakının Şərq darvazalarının, Naxçıvanda Əlincə çayı üzərində körpünün inşa edilməsi
Yüklə 1,33 Mb. Dostları ilə paylaş:
|