Suleyman-m teze qxd
Yüklə 10,78 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Nitq mədəniyyəti
NİTQ MaoaNİYYaTİNİN Mövzusu, MUQsau va vaziFaıaui Nitq mədəniyyəti geniş anlayış əlub insan mədəniyyətinin çəx mühüm tərkib hissəsi kimi başa düşülür. "Mədəniyyət" sözü dilimizə ərəb dilindən keçmişdir, "şəhər" mənasında əlan "mədinə" sözündəndir. "Mədəni" sözü də "şəhərli" mənasındadır. Əvvəllər "mədəni" anlayışı şəhərdən uzaqda yaşayan, hərəkəti, davranışı, eləcə də danışığı, nitq qabiliyyəti hələ fərmala- şıb müəyyən ölçüyə, əndazəyə uyğun əlmayan insanlara qarşı, şəhərdə yaşayanlann danışığı bədəvilərin, ucqarlarda yaşayan- lann nitqinə qarşı qəyulurdu. Deməli, uzun əsrlərdən bəri birgə yaşayış nəticəsində şəhərdə yaşayanların - şəhər adamlannm hərəkəti, davranışı, danışığı həyat şəraitinə uyğun olaraq daha sürətlə formalaşıb ucqarlarda yaşayanlara nisbətən mədəni hesab olunmuşdur. İndi mədəniyyət mədəniyyətsizliyə qarşı deyil, daha mədəni, xalqın kişili, qadınh, böyüklü, kiçikli, savadlı, savadsız əlmasma baxmayaraq hamıya - həm şəhərdə, həm də kənddə yaşayan bütün adamlara, ictimai və mənəvi həyatda, birgə yaşayışda özünü nümunəvi göstərənlərin hamısına aiddir. Ona görə də "mədəni" sözü indi: a) mədəniyyətcə çox inkişaf etmiş, mədəniyyətin yüksək pilləsində olan; b) cəmiyyətdə özünü aparma üsullarına, ədəb qaydalarına yaxşı bələd olan; tərbiyəli; c) mədəniyyətlə bağlı olan mənalarında işlənir. "Mədəniyyət" sözü isə: - 1) insan cəmiyyətinin istehsal sahəsində ictimai və mənəvi həyatda əldə etdiyi nailiyyətlərin məcmusu; 2) hər hansı xalqın müəyyən dövrdə əldə etdiyi belə nailiyyətlərin səviyyəsi; təsərrüfat və ya zehni fəaliyyətin hər hansı birisinin inkişaf səviyyəsi; 3) savadlılıq, elmlilik, biliklilik, cəmiyyətdə özünü apara bilmə; tərbiyə- lilik; mədəni adamın tələbatına uyğun olan həyat şəraitinin məcmusu (3. səh 282-283) mənalarını əhatə edir. İndi təhsilin, elmin, mədəniyyətin inkişafı, mətbuatın, radio- televiziyanın ölkəmizin aranlı, dağlı bütün kənd, qəsəbə və şə 6 hərlərində xalqın gündəlik həyatına, məişətinə daxil olması nəticəsində nəinki ədəbi dilimiz, eləcə də danışıq dilimiz kütləvi- ləşmiş, bütün respublikamızda hamının eyni dərəcədə başa düşdüyü, anladığı rəvan, gözəl, səlis dilə çevrilmişdir. Nitq mədəniyyəti terminini, ümumiyyətlə, mədəniyyət sözü ilə qarışdırmaq olmaz. İnsanlar mədəniyyət dedikdə, əsasən, təlim-tədris ocaqlarını, məktəb, klub, kitabxana, kino-teatrları, tamaşa salonlarını, tarix-ölkəşünashq muzeylərini, mədəni sözünü isə təhsilli, tərbiyəli anlamında başa düşürlər. Mədəniyyət sözü həyatımıza dərindən sirayət etmiş, insanın həyat və fəaliyyətinin bütün sahələrini əhatə edən çox işlək anlayış olmuşdur: müəllim mədəniyyəti, həkim mədəniyyəti, tələbə mədəniyyəti, səhnə mədəniyyəti, oxu mədəniyyəti, qulaq asma, dinləmə mədəniyyəti və s; şəhər mədəniyyəti, kənd mədəniyyəti daha geniş mənada götürülərək konkret yerin - ölkə və ya qitənin adı ilə - Avropa mədəniyyəti, Amerika mədəniyyəti, Şərq mədəniyyəti, Çin mədəniyyəti və s. deyilir, millətlə bağlı olaraq alman mədəniyyəti, fransız mədəniyyəti, türk mədəniyyəti anlayışlan da mövcuddur. Bu söylədiyimiz anlayışlar arasında danışıq mədəniyyəti ifadəsi özünəməxsus yer tutur. Danışıq mədəniyyəti bilavasitə insanla bağlı olduğu üçün yuxarıda sadalanan müəllim mədəniyyəti, şagird, tələbə, sürücü, satıcı və başqa peşə-sənət sahələri ilə bağlı insanların ədəb-ərkan, qanacaq, əxlaq normaları daxil olmaqla danışığı nəzərdə tutulur, çünki hər bir insan kiçik yaşlarından başlamış dili söz tutana qədər danışır, yazır, nitq söyləyir, çıxış edir. O öz danışıq tərzini təkmilləşdirir, nitqini həyatdan, cəmiyyətdən gələn yeni-yeni sözlər hesabına zənginləşdirir, başqalarından daha yaxşı danışmağa, nitqini eyni dərəcədə gözəl, ifadəli, rəvan çatdırmağa çalışır. Danışıq vərdişləri formalaşıb təkmilləşdikcə insanın söz ehtiyatı, dilinin lüğət tərkibi artdıqca, müxtəlif yaş və peşə sahibləri ilə ünsiyyət saxladıqca, özü üçün daha rəvan, səlis, düzgün, dəqiq danışanları nümunə götürərək, qəzetlərdən, jurnallardan, kitablar dan oxuduğu və ya eşitdiyi nitq nümunələri ilə tanış olduqca, radio-televiziya verilişlərinə diqqətlə və maraqla qulaq asdıqca, dilimizin daxili quruluşuna, onun incəliklərinə bələdləşdikcə, o da öz fikirlərini daha gözəl ifadə etməli olur. Deməli, insan mədəniyyətinin ayrılmaz hissəsi olan nitq mədəniyyəti dil normalarının məcmusu kimi təzahür tapır. Hər bir insan elə danışmalı, nitqini elə qurmalıdır ki, dinləyicilər onu nəinki başa düşməli, həm də onun danışığına həvəslə qulaq asmalı, ondan həzz almalıdırlar. O, bu hal vərdişə çevriləndən, danışığının arzu olunduğunu eşidib biləndən sonra nitqinin mənalı və məzmunlu olmasına daha diqqətli olacaqdır. Doğrudur, bu heç də asan başa gəlmir, hamıda yaxşı alınmır, bunun üçün böyüklə böyük, kiçiklə kiçik dilində danışmaq, nə barədə, nə məqsədlə, harada, hansı şəraitdə, kiminlə və ya kimlərlə danışdığını bilmək və bunları mütləq nəzərə almaq vacibdir. Bu, nitq mədəniyyətinin əsas şərtidir. Nitq mədəniyyətinə yiyələnmək üçün dilin lüğət tərkibinə dərindən bələdlik, onun fonetik, leksik-semantik, frazeoloji və qrammatik normalanna yiyələnmək, dil qanunlanm nitqdə düzgün tətbiq edə bilmək zəruridir. Söz ehtiyatı zəngin olan, sözlərin məna çalarlanm nitqində düzgün əlaqələndirməyi bacaran, geniş erudisiyalı insan öz fikrini çətinlik çəkmədən məntiqi cəhətdən ifadə etmək qabiliyyətində olur. Sual və tapşırıqlar 1. Nitq mədəniyyəti fənninin məqsədi nədir? 2. "Mədəniyyət" sözü hansı dildən alınmışdır və mənası nədir? 3. Mədəniyyət və nitq mədəniyyəti terminlərini izah edin. 4. Nitq mədəniyyətinin əsas şərti nədir? 5. Düzgün nitq nədir? Hansı nitq forması düzgün hesab olunur? 6. Hansı şəxs öz fikrini elmi və məntiqi cəhətdən düzgün qura bilir? 7. Dəqiq nitq dedikdə nə başa düşülür? Hansı adamın nitqi dəqiq olur? Çalışma 1. Mətndə mədəniyyət sözünün işlənmə məqamlarına fikir verin: 8 Yüklə 10,78 Kb. Dostları ilə paylaş:
|