Suleyman-m teze qxd

namaq  məqsədilə  verilən  sualın  yaratdığı  xoş  olmayan  ovqatı  ta- 
razlamaq  üçün  "Fikrimi  izah  edə  bildimmi?",  "Mənimlə  ra- 
zısanmı?",  "Razı  qaldmızmı?",  "Deyilənlərə  etirazınız  yoxdur 
ki?",  "Cavabım  sizi  qane  etdimi?",  "Yoxsa fikrimi  sizə  çatdıra 
bilmədim?"-kimi  cümlələrlə  aradakı  boşluğu  doldura  bilər  (2,  səh. 
266). 
Uşaqlara  dinləmə  bacarığına  yiyələnmənin  müxtəlif  üsulları  da 
aşılanmalıdır.  Onlara  izah  olunmalıdır  ki,  başqasına  qulaq  asmağa 
səbri çatmayan şəxs boş-boşuna dayanmamaq, oturmamaq xatirinə nə 
isə etməyə, lüzumsuz bir iş görməyə, yersiz replika atmağa, başqaları 
ilə  gərəksiz  danışığa  girişir,  beləliklə,  söylənilən  fikirləri  lazımi 
dərəcədə nə özü dərk edir, nə də başqalarının mənimsəməsinə imkan 
verir. Uşaqlara başa salınmalıdır ki, danışmaq da, dinləmək də eyni 
dərəcədə  mədəniyyətdir,  insanın  ümumi  mədəniyyəti  onun  nitq 
mədəniyyətinin  inkişafında  əsas  şərtdir.  Müəllim  şagirdlərə, 
tələbələrə  dönə-dönə,  yorulmadan  danışıq  etikasının  nə  olduğunu 
anlatmalı,  yeri  gəldikcə,  görkəmli  şəxsiyyətlərin,  yazıçılann,  siyasi 
xadimlərin fikirlərini diqqətə çatdırmalıdır. 
Ümumiyyətlə,  müəllimin  nitqi  ənun  şəxsiyyətinin,  mədəni 
səviyyəsinin,  dünyagörüşünün  tərkib  hissəsi  əlmaqla  nümunəvi 
danışığa, eləcə də, yazı mədəniyyətinə aparan bir yoldur, üsuldur. 
Müəllim  şagirdlərə,  tələbələrə,  gələcəkdə  vətənimizin  layiqli 
gəncləri, vətəndaşı olacaq insanlara sözü qiymətləndirib seçmək, ənun 
semantik  mənasını  anlamaq,  hər  ifadəni  məqamında  və  düzgün 
işlətmək  bacanğı  aşılamalı,  mədəni  və  savadlı  nitqə  yiyələnməkdə 
lazımlı vasitələr, yol və üsullar tapmaqda öz əməyini əsirgəməməlidir. 
Sual və tapşırıqlar 
1.
 
Mikrədialoq nələrdən təşkil əlunur və hansı janrlarda işlədilir? 
2.
 
Kiçik  yaşlı  uşaqlarda  daxili  nitq  hansı  fərmada  təzahür  edir? 
Daxili nitqin hansı formalan vardır? 
232 

---

3.
 
intonasiyanın ünsürləri hansılardır? 
4.
 
Nitqin sadəliyi üçün əsas şərtlər nədir? 
5.
 
Şifahi nitqdə kitab tələffüzü nə üçün əsas götürülmür? 
6.
 
Nitqin münasibliyi hansı amillərlə bağlıdır? 
7.
 
Daxili  nitq nədir?  Onu  pyesdə  bir priyom  kimi  qəbul  etmək 
olarmı? Daxili nitqin əsas xüsusiyyətləri hansılardır? 
8.
 
Mədəni nitqi qeyri-mədəni nitqdən fərqləndirən nədir? 
9.
 
Nağıllarda,  əfsanə  və  fantastik  əsərlərdə  məntiqilik 
gözlənilirmi? 
10.
 
İfadəliyin  əsas  şərtləri  hansılardır?  İfadəliyi,  bədiiliyi 
gücləndirən vasitələri deyin. 
Çalışma 121. Dələduzluqda suçlandmlan bir şəxsə zamin qalın, 
ona zəmanət verin. 
Çalışma 122. Oxuduğunuz bir kitaba (dərsliyə) referai yazın. 
Çalışma 123. Mətndən nitq etiketlərini tapın, onlan qruplaşdırın 
və hər qrupu ayrıca adlandırın. 
... Budaq ox atanda Beyrək: - Əlin var olsun! - dedi. Uruz atanda: 
- Əlin var olsun! - dedi. Yeynək də atanda: - Əlin var olsun! - dedi. 
Şir Şəmsəddin atdı: - Əlin var olsun! - dedi. Elə ki, kürəkən atdı:- 
Əlin  qurusun,  barmaqların  çürüsün.  Hey,  donuz  oğlu  donuz,  bu 
bəylərə qurban ol! - dedi. 
Yalançı oğlu Yahncığın acığı tutdu, dedi: - Ədə, əbləh oğlu əbləh, 
mənə belə sözlər deməyə sənin haqqın varmı? Gəl, əbləh oğlu, mənim 
yayımı çək, yoxsa indi boynunu vurduraram! 
Dədəm Qorqud gəldi, boy boyladı, soy söylədi: 
Uca dağların yıxılmasın! 
Böyük kölgəlik ağacın kəsilməsin! 
Ağ saqqallı atanın yeri cənnət olsun! 
Oğuldan, qardaşdan ayrılmasın! 
(“Kitabi-Dədə 
Qorqud” dastanından) 
Çalışma  124.  Mətn  parçalarını  diqqətlə  oxuyun,  məntiqə 
sığışmayan  söz  və  ifdələrə  öz  münasibətinizi  bildirin,  onlara  hansı 
hallarda yol verildiyini deyin: 
Z33 

---

... Yeddi min yeddi yüz yetmiş yeddi dəli atdan düşüb hərə onun 
üstünə  bir  daş  tulladı.  O  qədər  daş  yığıldı  ki,  yekə  bir  dağ  oldu. 
Deyirlər ki, indi də o dağ qalır. 
... Koroğlu dəlilərə hökm elədi ki, qocaya kömək eləsinlər. Dəlilər 
tutuquşu  kimi  doluşdular  zəmiyə.  Bir  suiçim  saatda  qocanın  bütün 
taxılını biçib-dərzləyib, yığdılar bir tərəfə. 
...  Koroğlu..  .əlini  atıb  qazanlardan  birini  çəkdi  qabağına.  Bir 
pəncə, iki pəncə, üçüncü pəncədə aşpaz baxdı ki,çıxdı qazmağa... O 
biri qazanı çəkdi qabağına. Qərəz, neçə qazan boşaltdı bilmirəm, neçə 
tuluq boşaltdı bilmirəm, baxdı ki, day doyub... Yağlı əlləri ilə bığlarını 
eşib durdu ayağa ("Koroğlu" dastanından). 
Çalışmal25.  Üstdə  verilmiş  mətn  parçalarında  danışıq  dili 
əlamətlərini tapıb göstərin, cümlələri yazılı ədəbi dildə formalaşdırıb 
yazın. 
Çalışma 126. Verilmiş mətndə şifahi ədəbi dil xüsusiyyətləri də 
olmaqla  leksik,  fonetik  və  qrammatik  normalardan  kənara  çıxma 
hallarını qeyd edin. 
... Bunu deyib Koroğlu day cavab gözləmədi. Bayaq ha Qıra- ta 
bir qamçı göstərib təpəni aşdı. Elə ki arxayın oldu ki, day dəlilər çıxıb 
gediblər,  ondan  yola  düşdü.  Elə  bir  az  getmişdi,  birdən  Qırat 
qulaqlanm dikləyib, şahə qalxdı. Bir də uzaqdan at kişnəməyi eşidildi. 
Koroğlu  dönüb  baxanda  gördü  Giziroğlu  Mustafa  bəy  öz  Alapaça 
atının üstündə budu, elə gəlir, elə gəlir ki, tozu dumana qatıb, dumanı 
toza... 
Koroğlu  yumbalanıb  çaya  düşdü.  Giziroğlunun  təpəsinə  elə  bir 
əmud vurdu ki, bu dəfə Giziroğlu dığırlanıb çaya düşdü. 
Nigar  xanım  dedi:  -  Koroğlu,  indi  danış  görək,  necə  getdiz? 
Uşaqlan necə qurtardız? ("Koroğlu" dastanından). 
234 

---

istifadə olunmuş ədəbiyyatın siyahısı 
1.
 
Abdullayev A. S. Nitq mədəniyyəti və natiqlik sənəti. Bakı, 
"Maarif' nəşriyyatı, 1981; 
2.
 
Abdullayev N., Məmmədov Z. Nitq mədəniyyətinin əsasları. 
Bakı, 2008. 
3.
 
Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti. 111 cild, Bakı, "Elm" 
nəşriyyatı, 1983. 
4 Babayev A. Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti. Bakı, 2009. 
5.
 
Bakıxanov A. A. Seçilmiş əsərləri. Bakı, 1984. 
6.
 
Balakişiyev Ş., Namazov İ. Əməli yazı nümunələri. Bakı, 
2006. 
7.
 
Bayramov H. B.Azərbaycan dili frazeologiyasınm əsasları. 
Bakı, "Maarif' nəşriyyatı, 1978. 
8.
 
Dəmirçizadə  Ə.  M.Azərbaycan  dilinin  üslubiyyatı.  Bakı, 
1962. 
9.
 
Dəmirçizadə Ə. M. Müasir Azərbaycan dili. Bakı, 1972. 
10.
 
Əfəndizadə Ə. Azərbaycan dili orfoqrafiyası təliminin elmi 
əsasları. Bakı, "Maarif' nəşriyyatı, 1968. 
11.
 
Əliyev K. Nitq mədəniyyəti və üslubiyyatm əsasları. Bakı, 
2001. 
12.
 
Həsənov H. Nitq mədəniyyəti və üslubiyyatm əsasları. Bakı 
,1999. 
13.
 
Kazımov A., Osmanova T. Durğu işarələrinin işlədilməsi 
qaydaları. Bakı, 2003. 
14.
 
Nəsrəddin Tusi. "Əxlaqi-Nasiri", Bakı, 1989. 
15.
 
Nizamil-Mülk Siyasətnamə. Bakı, 1987. 
16.
 
O stile oratorskoy reçi. Ob oratorskom iskusstve, Moskva, 
1958. 
17.
 
Şirəliyev M.Azərbaycan dialektologiyasının əsasları. Bakı, 
1976. 
18.
 
Yusifov M. Nitq mədəniyyətinin əsaslan. Bakı, 1998. 
.
235
^
 

---

KİTABIN İQİNDaKİiaR 
ön söz ................................................................................................ 3 
Nitq mədəniyyətinin mövzusu,məqsəd və vəzifələri ........................ 6 
Nitq mədəniyyətinin tarixindən ...................................................... 10 
Dil, nitq və nitq mədəniyyəti .......................................................... 17 
Nitq mədəniyyətinin başqa elmlərlə əlaqəsi ................................... 31 
Nitq mədəniyyəti milli mədəniyyətin tərkib hissəsi kimi ..............39 
Nitqin növləri: ................................................................................ 43 
a)
 
Şifahi nitq ........................................................... 43 
b)
 
Yazılı nitq ........................................................... 45 
c)
 
Monoloji nitq ...................................................... 48 
ç) Dialoji nitq ............................................................ 51 
Monoloji nitqin növləri: Çıxış, məruzə, mühazirə ......................... 56 
Zahiri və daxili (lal) nitq................................................................. 62 
Nitqin mədəni və qeyri-mədəni formaları ...................................... 67 
Nitqin əsas keyfiyyətləri: ................................................................ 74 
a)
 
Nitqin  düzgünlüyü ........................................... 75 
b)
 
Nitqin  dəqiqliyi ................................................ 76 
c)
 
Nitqin  aydınlığı ................................................ 77 
ç) Nitqin təmizliyi ..................................................... 78 
d)
 
Nitqin  yığcamlığı ............................................. 83 
e)
 
Nitqin  sadəliyi .................................................. 84 
ə)  Nitqin  münasibliyi ............................................ 85 
f)
 
Nitqin  rabitəliyi ................................................ 88 
g)
 
Nitqin  orijinallığı ............................................. 88 
ğ)  Nitqin  məntiqiliyi ............................................. 90 
h)
 
Nitqin  ahəngdarlığı ........................................... 91 
x)  Nitqin  zənginliyi .............................................. 91 
ı) Nitqin ifadə liyi ...................................................... 92 
Z36 

---

intonasiya, vurğu və fasilə ............................................................. 97 
Vurğu ..........................................................................  
Heca vurğusu ................................................................  
Məntiqi vurğu................................................................  
Həyəcanlı vurğu ............................................................  
Fasilə (pauza) ................................................................  
Durğu işarələri ............................................................................. 106 
Natiqlik sənətinin sahələri ........................................................... 112 
Ədəbi dilin normaları .................................................................. 117 
Fonetik norma ............................................................................. 119 
Orfoepik normalar ....................................................................... 121 
Saitlərin tələffüzü ilə bağlı qaydalar ........................................... 124 
Yanaşı gələn saitlərin tələffüzü ..........................................................  
Samitlərin tələffüzü ilə bağlı qaydalar ........................................ 129 
Bəzi qrammatik formaların tələffüzü .......................................... 134 
Abbreviatürlərin tələffüzü ........................................................... 138 
Leksik norma ............................................................................... 141 
Qrammatik normalar ................................................................... 147 
Funksional üslublar ..................................................................... 154 
Bədii üslub ................................................................................... 154 
Üslubi vasitələr ............................................................................ 162 
Elmi üslub ................................................................................... 170 
Publisistik üslub .......................................................................... 173 
Rəsmi-kargüzarlıq üslubu............................................................ 176 
1)
 
Afişa ................................................................ 177 
2)
 
Akt ................................................................... 177 
3)
 
Annotasiya ...................................................... 179 
4)
 
Arayış .............................................................. 180 
5)
 
Bildiriş ............................................................. 182 
6)
 
Elan ................................................................. 183 
7)
 
Etibarnamə ...................................................... 183 
8)
 
Əmr ................................................................. 185 
9)
 
Ərizə ................................................................ 187 
237 

---

10)
 
Xahişnamə ...................................................... 189 
11)
 
Xasiyyatnamə ................................................. 190 
12)
 
Hesabat ........................................................... 192 
13)
 
Xəbərdarlıq ..................................................... 193 
14)
 
İzahat .............................................................. 194 
15)
 
Qəbz ............................................................... 195 
16)
 
Məqalə ............................................................ 195 
17)
 
Məlumat ......................................................... 196 
18)
 
Müqavilə ......................................................... 197 
19)
 
Müraciət ......................................................... 198 
20)
 
Protokol .......................................................... 199 
21)
 
Raport ............................................................. 202 
22)
 
Referat ............................................................ 202 
23)
 
Reqlament ...................................................... 204 
24)
 
Rəy ................................................................. 205 
25)
 
Sərəncam ........................................................ 206 
26)
 
Telefonoqram ................................................. 207 
27)
 
Teleqram ........................................................ 208 
28)
 
Təqdimat ........................................................ 209 
29)
 
Tələbnamə ...................................................... 210 
30)
 
Təliqə ............................................................. 211 
31)
 
Təlimat ........................................................... 211 
32)
 
Tərcümeyi-hal (Avtobioqrafiya) .................... 212 
33)
 
Təşəkkür ......................................................... 214 
34)
 
Töhmət ........................................................... 215 
35)
 
Vəkalətnamə .................................................. 215 
36)
 
Zəmanət ......................................................... 216 
Ailə-məişət üslubu ........................................................................ 218 
Epistolyar üslub ............................................................................ 220 
Danışıq etikası və nitq etiketləri ................................................... 224 
İstifadə olunmuş ədəbiyyatın siyahısı .......................................... 235 
238 

---

 
Süleyman Hüseynov 
“Nitq mə
d
ə
niyy
əti”
 
(Az
ə
rbaycan dilind
ə
) 
Bakı “YAZIÇI” 
n
əşriyyatı 
- 2010, 240 s
ə
h. 
N
əşriyyat direktoru:
 
M
ə
sul redaktor: 
Kompüter t
ərtibatçısı və
 
texniki redaktoru: 
Dizayner: 
M
ətni yığdılar:
 
Şəmsi VƏFADAR Gülnarə
 
MƏMMƏDOVA
 
Ə
l
ə
sg
ə
r HUSEYNOGLU 
Günel MƏMMƏDZADƏ
 
Fatim
ə
 
HƏMİDOVA Zə
rif
ə
 
BAĞIROVA
 
Yığılmağa verilmişdir: 02.05.2010 
Çapa imzalanmışdır: 11.05.2010 
Kağız formatı: 60x84 1/16 Fiziki çap 
v
ə
r
ə
qi: 1 M
ə
tb
əə
 
kağızı: № 01 
Sifariş: № 342 Sayı: 500 nüsxə
 
Ofset üsulu il
ə
 
çap olunmuşdur
 
 
Kitab “YAZİÇİ” nəşriyyatında yığılıb, sə
hif
ə
l
ənmişdir,
 
Ünvan: Bakı, Mə
tbuat pr. 24, 
Telefon:[phone]