6
Qadınlara seçki hüququ isə 1893-cü ildə ilk dəfə Yeni
Zellandiyada verilib. Daha sonra Şimali Avropa dövlətləri
qadınlara bu hüququ tanıyıb
Dünyada gedən qloballaşma və inteqrasiya prosesləri, kommunikativ
texnologiyaların inkişafı nəticəsində seçki mexanizmlərinin də
universallaşması baş verir və seçkilərin beynəlxalq standartları
yaranır.
Son onilliklərdə beynəlxalq seçki standartlarını müəyyən edən bir
sıra mühüm beynəlxalq sənədlər qəbul olunub.
Hazırda demokratik hüquqi cəmiyyətlərdə seçki qanunvericilikləri bu
sənədlərlə müəyyən edilmiş təməl norma və prinsiplərə əsaslanır.
Bu gün beynəlxalq seçki norma və standartları, əsasən, İnsan
hüquqları haqqında Ümumi Bəyannamə, İnsan hüquqları və
əsas azadlıqlarının müdafiəsi haqqında Avropa Konvensiyası və
onun 1 saylı Protokolu, Mülki və siyasi hüquqlar haqqında
Beynəlxalq Pakt kimi sənədlərdə öz əksini tapıb.
İnsan hüquqları haqqında Ümumi Bəyannaməyə əsasən (21-ci
maddə), hər bir şəxs dövlətin idarə olunmasında bilavasitə və ya azad
şəkildə seçilmiş nümayəndələr vasitəsilə iştirak etmək hüququna
malikdir.
Xalqın iradəsi iqtidar hakimiyyətinin əsası olmalıdır: bu iradə öz
ifadəsini gizli səsvermə yolu ilə, ümumi və bərabər seçki hüququ
və ya səsvermənin azadlığını təmin edən digər eyni cür formalar
əsasında keçirilən mütəmadi və saxtalaşdırılmamış seçkilərdə
tapmalıdır.
Mülki və siyasi hüquqlar haqqında Beynəlxalq Pakta əsasən (25-ci
maddə) hər bir insan heç bir ayrı-seçkilik və əsassız məhdudiyyət
qoyulmadan aşağıdakı hüquq və imkanlara malik olmalıdır:
7
a) dövlət işlərinin aparılmasında istər bilavasitə, istərsə də azad
şəraitdə seçilmiş nümayəndələri vasitəsilə iştirak etmək;
b) səs vermək və ümumi və bərabər seçki hüququ əsasında gizli
səsvermə yolu ilə keçirilən və seçicilərin sərbəst iradəsini təmin
edən həqiqi vaxtaşırı seçkilərdə seçilmək.
Sadalanan və digər beynəlxalq sənədləri nəzərdən keçirərkən aydın
olur ki, müasir seçki standartları ümumi, bərabər, azad, gizli və
birbaşa seçki hüququna və seçkilərin mütəmadiliyi prinsipinə
əsaslanır.
Bunlarla yanaşı 1990-cı ildə Danimarkanın Kopenhagen
şəhərində "bəşəri meyarlarla" bağlı keçirilmiş konfransda qəbul
olunmuş ATƏT qarşısında öhdəliklər də vətəndaşların öz
ölkəsinin idarə olunmasında iştirak etmək hüququnun
təminatında seçkilərin həlledici rolunu nəzərə alır.
Kopenhagen sənədində iştirakçı dövlətlər plüralist demokratiya və
qanunun aliliyini bütün insan hüquqları və əsas azadlıqlarına
hörmətin təmin olunmasının əhəmiyyətli faktoru kimi qəbul ediblər.
Kopenhagen sənədinin 6-cı bəndində bəyan edilir ki;
İştirakçı dövlətlər bəyan edirlər ki, dövri və həqiqi keçirilən ədalətli
seçkilərdə insanların sərbəst və dürüst şəkildə ifadə edilən iradəsi hər
hər bir hökumətin hakimiyyətinin və qanuniliyinin əsasını təşkil edir.
İştirakçı dövlətlər öz vətəndaşlarının dövlətin idarə edilməsində
birbaşa və ya azad, ədalətli seçkilərlə seçilmiş nümayəndələri vasitəsi
ilə iştirak etmək hüququna hörmət edirlər.
Onlar öz qanunları və beynəlxalq hüquqi öhdəliklərinə müvafiq
olaraq qorunan və müdafiə olunan məsuliyyətlərini tanıyır və xalqın
azad iradə ifadəsi ilə müəyyən edilən, terrorizmi və hər cür zorakılığı
rədd edən demokratik qaydaları qəbul edir və digər iştirakçı
8
dövlətlələrə də eyni qaydada münasibət bəsləyirlər.
Kopenhagen sənədinin 7-ci bəndində isə, iştirakçı dövlətlər
aşağıdakı konkret öhdəlikləri üzərlərinə götürür:
Xalqın iradəsi hökumətin qüdrətinin əsası olmaq üçün iştirakçı
dövlətlər:
7.1. Qanunvericiliklə müəyyən edilmiş qaydada ağlabatan
müddətlərdə mütəmadi seçkilər keçirir;
7.2 Bütün mandatların namizədlərin azad rəqabətinə əsaslanan
ümumxalq seçkilərində qazanılmasına şərait yaradırlar;
7.3. Seçki hüquqlu bütün insanlar üçün eyni ümumi və bərabər seçki
hüququnu təmin edir;
7.4. Səsvermənin gizli keçirilməsini və ya eyni səsvermə
qaydalarından istifadə edilməsini, səslərin hesablanması və
nəticələrin ədalətli olmasını və rəsmi nəticələrin dərc olunmasını
təmin edir;
7.5. Vətəndaşların şəxsi və ya siyasi partiyaların nümayəndələri kimi
ayrı-seçkiliyə yol verilmədən dövlət və ya ictimai vəzifələrini tutmaq
hüququna hörmət edir;
7.6 Fərdlərin və qrupların tam azadlığına, siyasi partiyalar və ya
digər siyasi qurumların yaradılması hüququna hörmət edir və belə
siyasi partiyaların qanunla və hakimiyyət qarşısında bərabərlik
əsasında bir-biri ilə rəqabət aparmasına imkan verəcək zəruri
hüquqi təminatları təmin edir.
AT ƏT-ə üzv olan dövlətlər üçün bəşəriyyətin həqiqi ləyaqətini və
bütün insanların bərabər və ayrılmaz hüquqlarını tam şəkildə
ifadə etmək üçün vacib olan ədalət elementləri aşağıdakılardır:
Hər bir şəxs fundamental hüquqlara hörmət və hüquqi
