Q ə r I b m ə mm ə dov, mahmud X
Yüklə 10,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Orqanizmin davran ı ş ı .
- (geofitl ə r) alt ı nda olur; terofitl ə r
- (bataql ı q qunduzu, yenot, xall
| eukariotlar
– güclü insolyasiya olan quru yerl ə rin (bozq ı r, s ə hra, savanna, quru subtropi- ka v ə s.) bitkl ə ri. +50 … +60 0 C q ı zmaya yar ı m saat döz ə bilir. 3. İ stiy ə dözümlü prokariotlar – termofil bakteriyalar v ə göy-ya ş ı l yosunlar ı n b ə zi növl ə ri bura aiddir, on- lar isti su m ə nb ə l ə rind ə +85, +90 0 C-y ə dözür. B ə zi bitkil ə r münt ə z ə m olaraq yan ğ ı nlar ı n t ə sirini s ı naqdan keçir ə r ə k q ı sa müdd ə t ə rzind ə temperatur 100 0 C-y ə çatsa da, m ə hv olmurlar. Yan ğ ı nlar xüsusil ə savanna, quru. s ə rtyarpaq me şə l ə rd ə v ə kolluqlarda ba ş verir. Orada yan ğ ı na davam g ə tir ə n bitkil ə r qrupu – pirofitl ə r bitir. Savannalar ı n a ğ aclar ı n ı n gövd ə l ə rind ə odadözümlü madd ə l ə rl ə hopmu ş qal ı n qab ı q daxili toxumalar ı yan ğ ı n ı n t ə sirind ə n etibarl ı qoruyur. Pirofitl ə rin meyv ə v ə toxumlar ı qal ı n, çox vaxt a ğ acla ş m ı ş örtüy ə malik olur, odun (alovun) t ə sirind ə n çatlay ı r. Uzaq Şə rq v ə Sibir me şə l ə rind ə üstünlük t əş kil ed ə n qara ş am (Larix) da yan ğ ı na dözümlüdür. Bu me şə l ə rd ə gövd ə si oda m ə ruz qalmayan a ğ ac tapmaq ç ə tindir. Bitkil ə rd ə n f ə rqli olaraq heyvanlar ə z ə l ə y ə malik olub daha çox daxili istilik yarad ı r. Ə z ə l ə l ə r güclü v ə ak- tiv olduqca heyvanlar daha çox istilik toplay ı r. Bitkil ə rd ə n f ə rqli olaraq heyvanlar olduqca müxt ə lif imkanlarla daima v ə ya müv ə ə ti olaraq şə xsi b ə d ə nl ə rind ə temperaturu nizamlay ı r. Heyvanlar ı n temperatura adaptasiya olunmas ı a ş a ğ ı dak ı yollarla ba ş verir: 1. Kimy ə vi termonizamlanma. Ə traf mühitd ə temperaturun a ş a ğ ı dü ş m ə sin ə cavab olaraq istilik m ə hsulunun aktiv artmas ı ; 2. Fiziki termonizamlanma – istilikverm ə s ə viyy ə sinin d ə yi ş m ə si, istiliyi saxlamaq v ə ya ə ksin ə izafi isti- liyi qovmaq (k ə narla ş d ı rmaq). Fiziki termonizamlanma heyvanlar ı n xüsusi anatomik v ə morfoloji qurulu ş lar ı il ə yerin ə yetirilir: tük v ə l ə l ə k örtükl ə ri, qan damarlar ı sisteminin qurulu ş u, piy ehtiyan ı n paylanmas ı , buxarlanma il ə istilik buraxma imkan ı v ə s. 3. Orqanizmin davran ı ş ı . Yerini d ə yi ş m ə kl ə v ə ya daha mür ə kk ə b davran ı ş ı il ə heyvanlar hüdud tempera- turdan aktiv sur ə td ə uzaqla ş a bil ə r. Bir çox heyvanlar üçün davran ı ş istilik balans ı n ı saxlamaq üçün yegan ə v ə olduqca effektiv üsul say ı l ı r. İ stiqanl ı heyvanlar yüks ə k kimy ə vi termonizamlanmaya qabildir. Onlar yüks ə k intensiv madd ə l ə r mübadil ə si il ə f ə rql ə n ə r ə k böyük miqdarda istilik hasil edir. Fiziki termonizamlanma ekoloji bax ı mdan daha s ə rf ə lidir, bel ə ki, soyu ğ a qar ş ı adaptasiya ə lav ə istilik hasil etm ə k hesab ı na deyil, heyvan ı n b ə d ə nind ə ki istiliyi saxlamaq hesab ı na yerin ə yetirilir. 34 M ə m ə lil ə rin x ə z örtüyü, qu ş lar ı n l ə l ə k v ə p ə r ğ u (yum ş aq tük) örtüyü b ə d ə n ə traf ı nda hava qat ı n ı n tempera- turunu heyvan b ə d ə ninin temperaturuna yax ı n saxlama ğ a imkan verir, bununla da xarici mühit ə istiliyin ayr ı lmas ı n ı z ə ifl ə dir. Soyuq iqlim heyvanlarda d ə rialt ı piy birl əş dirici toxuma qat ı bütün b ə d ə nd ə paylan ı r, bel ə ki, piy-yax ş ı isti- lik izolyatoru hesab olunur. İ sti iqlim heyvanlar ı nda piy ehtiyatlar ı n ı n bel ə paylanmas ı izafi istiliyin xaric oluna bilm ə m ə si il ə ə laq ə dar b ə d ə nin h ə dsiz q ı zmas ı ölüm ə s ə b ə b olard ı . Odur ki, bu heyvanlarda piy ehtiyat ı b ə d ə nin ayr ı -ayr ı hiss ə sind ə yerl əşə r ə k ümumi s ə thd ə n istiliyin xaric olunmas ı na mane olmur. Bitkil ə r a ş a ğ ı temperatura morfoloji c ə h ə td ə n uy ğ unla ş araq h ə yati formalar yarad ı r. M ə s ə l ə n, epifitl ə r – ayr ı bitkil ə rin üz ə rind ə bit ə r ə k torpaqda kökl ə ri olmur; fanerofitl ə r (a ğ ac, kol, lianlar) tumurcuqlar ı qar ı n s ə thind ə qal ı r v ə pulcuqlu örtükl ə mühafiz ə olunur; kriofitl ə r – çoxillik ot bitkil ə ri olub, b ə rpa tumurcuqlar ı kökümsovlarda, kök yumrular ı nda, so ğ anaqlarda yerl əş ir v ə torpa ğ ı n (geofitl ə r) alt ı nda olur; terofitl ə r – birillik bitkil ə r, ə lveri ş siz mövsümün ba ş lan ğ ı c ı nda m ə hv olur, onlar ı n yaln ı z toxum v ə sporlar ı ölmür. İ qlim ya ş ama şə raitin ə , xüsusil ə temperatura morfoloji adaptasiya heyvanlarda da mü ş ahid ə olunur. M ə s ə l ə n, bütün p ə l ə ngl ə rd ə n ə n irisi olan amur p ə l ə ngi -20...-40 0 C temperaturda s ə rt ş imal şə raitind ə ya ş ayaraq qida madd ə l ə ri toplama v ə b ə d ə ninin kütl ə sini art ı rmaq m ə cburiyy ə tind ə qal ı r. Bel ə qanunauy ğ unlu ğ u Berqman ir ə li sürmü ş dür, onun fikrinc ə istiqanl ı heyvan f ə rdl ə rinin b ə d ə ninin ölçüsü onun daha soyuq areal ı hiss ə sind ə ya ş ayan populyasiyas ı üçün s ə ciyy ə vidir. Heyvanlar ı n h ə yat ı nda fizioloji adaptasiya daha böyük ə h ə miyy ə t da ş ı y ı r, onlardan ə n sad ə si akklimatiza- siya (iqlim ə uy ğ unla ş ma) , y ə ni istiy ə v ə ya soyu ğ a dözümlülüy ə fizioloji uy ğ unla ş ma hesab olunur. M ə s ə l ə n, buxarlanman ı art ı rmaq yolu il ə çox q ı zmaya qar ş ı mübariz ə , poykiloterm heyvanlarda b ə d ə nini qism ə n susuzla ş d ı rma v ə ya donma nöqt ə sini a ş a ğ ı salan xüsusi madd ə l ə rin toplanmas ı yolu il ə , qomoyoterm heyvan- larda – madd ə l ə r mübadil ə sinin d ə yi ş m ə si hesab ı na gedir. İ ki cür iqlim ə uy ğ unla ş ma ay ı rd edilir: 1) orqanizml ə rin madd ə l ə r mübadil ə sinin d ə yi ş m ə si il ə ged ə n uy ğ unla ş ma; 2) növün genetik qurulu ş unun d ə yi ş ilm ə si il ə ged ə n uy ğ unla ş ma. İ qlim ə uy ğ unla ş ma populyasiya genefondunun z ə nginliyi il ə mü ə yy ə n olunur. İ qlim ə uy ğ unla ş ma m ə d ə ni bitkil ə r v ə heyvanlar aras ı nda apar ı ld ı qda süni iqlim ə uy ğ unla ş ma , yaban ı bitki v ə v ə h ş i heyvan növl ə ri aras ı nda (heyvanlar ı n miqrasiyas ı , bitkil ə rin insan, heyvan, kül ə k v ə s. vasit ə sil ə t ə sadüf ə n ba ş qa sah ə l ə r ə apar ı lmas ı ) ba ş verdikd ə is ə t ə bii iqlim ə uy ğ unla ş ma hesab olunur. İ qlim ə uy ğ unla ş man ı n öyr ə nilm ə si v ə inki ş af ı nda Ç.Darvinin böyük rolu olmu ş dur. İ qlim ə uy ğ unla ş ma t ə limini İ .V.Miçurin v ə M.F. İ vanov inki ş af etdirmi ş l ə r. Bitkil ə rd ə iqlim ə uy ğ unla ş ma h ə mi şə areal ı n geni ş l ə nm ə sin ə s ə b ə b olur. Az ə rbaycanda Amerika aqavas ı , palman ı n bir neç ə növü, at ş abal ı d ı , yapon saforas ı v ə s. bitkil ə r iqlim ə uy ğ unla ş d ı r ı lm ı ş d ı r. Az ə rbaycan faunas ı iqlim ə uy ğ unla ş ma n ə tic ə sind ə xeyli d ə yi ş mi ş dir (bataql ı q qunduzu, yenot, xall Yüklə 10,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|