Q ə r I b m ə mm ə dov, mahmud X
Yüklə 10,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
| torpaq eroziyas
ı v ə sel hadis ə l ə ri haqq ı nda fikirl ə r ə yaln ı z XIX ə srin sonlar ı nda rast g ə lm ə k olar. N.S.Nikitin (1866) İ lisu d ə r ə si haqq ı ndak ı oçerkind ə yaz ı rd ı ki, Qax rayonunda Kürmükçay ı n bulan ı q sular ı suayr ı c ı ndan ba ş lay ı r v ə çay oradan çoxlu eroziya m ə hsullar ı g ə tir ə r ə k İ lisu k ə ndind ə n a ş a ğ ı da çökdürür. D.Karqanov 1875-ci ild ə yaz ı rd ı ki, güclü ya ğ ı ş dan sonra Zaqatalan ı n şə h ə r divar ı n ı n da ğ ı lmas ı n ı , N. İ .Statkovski is ə Salavat a ş ı r ı m ı ndan H ə rbi Axt ı yolunun sal ı nmas ı zaman ı (1846-c ı ild ə ) Ş inçaydan güclü sel keçdiyini göst ə rmi ş dir. H.B.Z ə rdabi (1876-1877) yaz ı rd ı ki, me şə l ə rin intensiv q ı r ı lmas ı iqlimi d ə yi ş dirir v ə torpaq güclü yuyulma ğ a m ə ruz qal ı r, bu zaman çaylar bulan ı q ax ı r. El ə h ə min dövrd ə Z ə rdabi Ab ş eron yar ı madas ı nda ş imal kül ə yinin t ə siril ə h ə r ə k ə t ed ə n qumlar ı n z ə r ə ri haqq ı nda göst ə rirdi v ə kül ə y ə qar ş ı bu şə raitd ə yax ş ı bit ə n ə ncir v ə nar ı n ə kilm ə sini tövsiy ə edirdi. 1935-ci ild ə N. İ .Sitkovski Balak ə nçayda sel hadis ə l ə rini t ə dqiq edir. 1937-ci ild ə B.A.Klopotovski Pir- saatçay hövz ə sind ə v ə 1939-cu ild ə Xanlar rayonunun da ğ l ı q hiss ə sind ə eroztya prosesinin intensivliyi v ə co ğ rafi yay ı lmas ı n ı öyr ə nmi ş dir. 1945-ci ild ə n ba ş layaraq torpaq eroziyas ı üzr ə t ə dqiqat i ş l ə ri Az ə rbaycan SSR EA Torpaq ş ünasl ı q v ə Aqro- kimya İ nstitutunda münt ə z ə m olaraq apar ı lm ı ş d ı r. 1950-ci ild ə Torpaq-Eroziya Stansiyas ı yarad ı l ı r. K. Ə . Ə l ə kb ə rovun, sonralar is ə X.M.Mustafayevin ba ş ç ı l ı ğ ı il ə respublikan ı n regionlar ı nda, ayr ı -ayr ı çay hövz ə l ə rind ə torpaq eroziyas ı n ı n co ğ rafi yay ı lmas ı , müxt ə lif d ə r ə c ə d ə eroziyaya u ğ ram ı ş sah ə l ə rin mü ə yy ə nl əş dirilm ə si h ə yata keçirilir. Bu istiqam ə td ə mar ş rut, stasionar v ə yar ı mstasionar şə raitd ə apar ı lan t ə dqiqatlar ı n n ə tic ə sind ə ayr ı -ayr ı rayonlar üzr ə torpaq-eroziya x ə rit ə l ə ri t ə rtib edilir, eroziyaya u ğ ram ı ş torpaqlar ı n münbitliyini art ı rmaq v ə eroziyaya qar ş ı mübariz ə t ə dbirl ə rinin elmi ə saslar ı haz ı rlan ı r. Bu i ş böyük erozionist ordusu t ə r ə find ə n yerin ə yetirilir. Onlardan X.M.Mustafayev, A. İ . İ zyumov, Q.Q. H ə s ə nov, Q.S.R ə himov, X.Q.Seyidova, Ə .A. İ brahimov, M.Y.X ə lilov, N. Ə . Ə s ə dov, B.K. Ş akuri, Ş .Q.Hüseynov, S.M. Nu- rullayev, Ş .A.A ğ ayev, Q.A.Qiyasi v ə bir s ı ra ba ş qalar ı n ı göst ə rm ə k olar. Eroziya il ə ba ğ l ı sel hadis ə l ə ri erozionistl ə rl ə (Mustafayev X., Ə l ə kb ə rov K.) yana ş ı , respublikam ı zda ə sas ə n Co ğ rafiya İ nstitutunun t ə dqiqatç ı lar ı (S.H.Rüst ə mov, B. Ə .Budaqov, İ .E.M ə rdanov, B.T.N ə zirova, Ə yyubov A.C., Quluzad ə V.A., Babaxanov N.A., N ə biyev X.L., M ə mm ə dov D.X. v ə b.) v ə dig ə r t əş kilatlar ( İ badzad ə Y., Leontyev L.N., Ro ş in N. İ ., Sitkovski N. İ . v ə b.) t ə r ə find ə n öyr ə nilmi ş dir. Bu t ə dqiqatç ı lar öz ə s ə rl ə rind ə respublikam ı z ı n ayr ı -ayr ı regionlar ı nda v ə çay hövz ə l ə rind ə sel hadis ə l ə rinin yaranma s ə b ə bl ə ri, onun iqtisadi n ə tic ə l ə ri v ə sell ə r ə qar ş ı mübariz ə t ə dbirl ə ri haqq ı nda geni ş m ə lumatlar verir. Respublikam ı zda t ə bii f ə lak ə tl ə rin, o cüml ə d ə n, sell ə rin v ə da ş q ı nlar ı n t ə dqiqi tarixi, iqtisadi v ə sosial- co ğ rafi öyr ə nilm ə si N.A.Babaxanov v ə N. Ə .Pa ş ayevin «T ə bii f ə lak ə tl ə rin iqtisadi v ə sosial-co ğ arfi öyr ə nilm ə si» ə s ə rind ə (2004) ə trafl ı şə rh olunmu ş dur. Flora v ə bitki örtüyü sah ə si Az ə rbaycanda flora v ə bitki örtüyünün öyr ə nilm ə si o q ə d ə r d ə q ə dim tarix ə malik deyildir. İ lk vaxtlar Qafqaz ı n bu maraql ı regionuna t ə k-t ə k t ə dqiqatç ı lar g ə lmi ş l ə r. Ayr ı -ayr ı t ə bi ə t ş ünaslar Qafqaz ı n ç ə tin relyef şə raitind ə yerl əşə n v ə h ə l ə öyr ə nilm ə y ə n z ə ngin t ə bi ə tin ə s ə yah ə t etmi ş l ə r. XVIII ə srd ə v ə XIX ə srin ə vv ə ll ə rind ə t ə bi ə t ş ünaslar bitki örtüyü il ə yana ş ı , t ə bi ə t elminin dig ə r sah ə l ə rini-geologiyan ı , mineralogiyan ı , xüsusil ə zoologiyan ı öyr ə nm ə y ə ba ş lam ı ş lar. XVIII ə srin sonunda Külden ş tatd v ə Pallas Qafqaz regionu üzr ə z ə ngin floristik material toplam ı ş lar. X.X.Steven Qafqaz ı n, o cüml ə d ə n Az ə rbaycan ı n bir s ı ra me şə li rayonlar ı nda olmu ş dur. O, 1805-ci ild ə Qax- 24 etiya, Qartaliniya v ə Somxetiyada v ə G ə nc ə nin ə traf ə razil ə rind ə olmu ş dur. X.X.Steven 1810-cu ild ə Qafqaz ı n bir çox rayonlar ı na s ə yah ə t etmi ş , Qubada olaraq Ş ahda ğ a, Tufanda ğ a qalxm ı ş , Böyük Qafqaz ı n c ə nub yamac ı n ı n ayr ı -ayr ı sah ə l ə rini ( Ş amax ı , V ə ndam, Şə ki) g ə zmi ş , Bak ı da v ə G ə nc ə d ə olmu ş dur. Qafqaz bitkil ə ri, o cüml ə d ə n me şə floras ı nüsx ə l ə rinin z ə ngin kolleksiyas ı imperator Botanika ba ğ ı n ı n di- rektoru K.A.Meyer (1829-1830), Tal ı ş floras ı üzr ə is ə F.Qoqenager (1834-1835) v ə E.K.Eyxvald (1820) t ə r ə find ə n toplanm ı ş d ı r. XIX ə srin ortalar ı nda o dövrün m əş hur dendroloqu Karl Kox Qafqazda böyük botaniki t ə dqiqatlar aparm ı ş d ı r. Qafqaz üzr ə s ə yah ə tini yekunla ş d ı raraq Şə rqi Qafqaz ı n ayr ı -ayr ı hiss ə l ə rind ə n kolleksiyalar toplam ı ş d ı r. O, öz i ş l ə rind ə Qafqaz floras ı n ı n xarakteristikas ı n ı vermi ş v ə Qafqaz ı n floristik ə yal ə tl ə r ə bölünm ə si t əşə bbüsünü göst ə rmi ş dir. 1880-ci ild ə Kox Qafqax ı n bitki örtüyünün x ə rit ə sini t ə rtib etmi ş dir. XIX ə srin sonlar ı nda toplanm ı ş materiallar ə sas ı nda t ə dqiqatç ı lar Qafqaz ı n ayr ı -ayr ı vilay ə tl ə rinin floras ı n ı müqayis ə etmi ş , floristik v ə co ğ rafi-botaniki rayonla ş d ı rma üzr ə t əşə bbüsl ə r göst ə rmi ş l ə r. Bu dövrd ə floristik t ə dqiqatlar v ə bitki növl ə rinin sistematikas ı v ə co ğ rafiyas ı n ı n öyr ə nilm ə sil ə yana ş ı , Qafqaz rayonlar ı n ı n bitki örtüyünü s ə ciyy ə l ə ndir ə n d ə qiq bitki t ə svirl ə ri yerin ə yetirilmi ş dir. Bu bax ı mdan olan i ş l ə rd ə n görk ə mli aliml ə rd ə n Q. İ .Radde, Y.S.Medvedyev, M.N.Smirnov, Y.A.Voronov, F.P. Keppen, V.N.Lipski, N. İ . Kuznetsov, A.Voronin, D. İ .Sosnovski v ə A.A.Qrossheymin i ş l ə rini qeyd etm ə k olar. Bu t ə dqiqatç ı lardan Q. İ .Radde, Y.S.Medvedyev v ə N. İ . Kuznetsov bu v ə ya dig ə r prinsipl ə r ə ə saslanaraq Az ə rbaycan ı da ə hat ə etm ə kl ə Qafqaz ı bir s ı ra floristik v ə botaniki-co ğ rafi vilay ə tl ə r ə v ə ə yal ə tl ə r ə bölmü ş l ə r. Şə rqi c ə nubi Qafqaz ı n me şə bitkisinin öyr ə nilm ə sind ə Y.S.Medvedyev v ə N. İ .Kuznetsovun i ş l ə ri böyük ə h ə miyy ə t k ə sb edir. Y.S.Medvedyevin «Zaqafqaziya me şə l ə rinin oçerki» (1882) v ə «Qafqazda bitki örtüyünün vilay ə tl ə ri haqq ı nda» (1907, 1914) ə s ə rl ə ri bu bax ı mdan xüsusil ə qiym ə tli say ı l ı r. N. İ .Kuznetsovun t ə rtib etdiyi Qafqaz ı n co ğ rafi-botaniki ə yal ə tl ə ri x ə rit ə sind ə Da ğ ı stan-Quba, Somxeti- Qaraba ğ , İ beriya v ə L ə nk ə ran me şə vilay ə tl ə ri bilavasit ə Az ə rbaycan ə razisi daxilind ə dir. Sonralar müxt ə lif mü ə llifl ə r t ə r ə find ə n Qafqaz ı n bitki örtüyünün botaniki-co ğ rafi ə yal ə tl ə r ə bölünm ə si i ş i N. İ .Kuznetsovun bölgüsünün d ə qiql əş dirilm ə si istiqam ə tind ə apar ı lm ı ş d ı r. Bel ə likl ə , yuxar ı da qeyd edil ə n t ə dqiqatlar zaman ı Az ə rbaycanda bitki örtüyünün öyr ə nilm ə si respublikan ı n ayr ı -ayr ı hiss ə l ə rind ə yerin ə yetiril ə r ə k ümumi plan ə sas ı nda apar ı lm ı ş , epizodik xarakter da ş ı m ı ş v ə bu i ş l ə rin az praktiki ə h ə miyy ə ti olmu ş dur. Az ə rbaycan ı n bitki örtüyünün öyr ə nilm ə si v ə botanika elminin inki ş af ı nda akademik A.A.Qrossheymin xüsusi rolu olmu ş dur (1888-1946). 1924-1947-ci ill ə rd ə Az ə rbaycanda bütün botanika t ə dqiqatlar ı ə slind ə A.A.Qrossheymin ad ı il ə ba ğ l ı d ı r. Bu dövr ə rzind ə botanika t ə dqiqatlar ı onun r ə hb ə rliyi alt ı nda, bilavasit ə onun v ə ya onun ş agirdl ə rinin i ş tirak ı il ə yerin ə yetirilmi ş dir. Az ə rbaycanda bitki örtüyünün v ə floran ı n öyr ə nilm ə sind ə xalq torpaq komissarl ı ğ ı n ı n t əş kil etdiyi q ı ş v ə yay otlaqlar ı n ı n geobotaniki t ə dqiqatlar ı böyük rol oynam ı ş d ı r. Bu t ə dqiqatlara A.A.Qrossheym ba ş ç ı l ı q etmi ş dir. T ə dqiqatlar ı n ə sas m ə qs ə di respublikada otlaq t ə s ə rrüfat ı n ı n nizamlanmas ı olmu ş dur. Q ı ş otlaqlar ı n ı öyr ə n ə rk ə n A.A.Kolakovski (1933), L. İ .Prilipko (1939, 1948, 1950), M. İ .Saxokia (1931), h ə m d ə Kürq ı ra ğ ı v ə Araz ə traf ı tuqay me şə l ə rini, düz ə n pal ı d me şə l ə rini v ə seyr ə k saqq ı z me şə l ə rini t ə dqiq etmi ş l ə r. Q ı ş otlaqlar ı il ə m əşğ ul olan t ə dqiqat d ə st ə si (Axverdov, Yaro ş enko) subalp ç ə m ə nl ə rin ə biti ş ik me şə nin yuxar ı s ə rh ə dini d ə öyr ə nmi ş l ə r. Q ı ş v ə ya otlaqlar ı n ı n t ə dqiqatlar ı n ı n n ə tic ə l ə ri Az ə rbaycan xalq torpaq komissarl ı ğ ı t ə r ə find ə n burax ı lm ı ş 32 ə s ə rl ə r silsil ə sind ə çap edilmi ş dir. 1926-c ı ild ə A.A.Qrossheymin ə sas ə n me şə örtüyün ə h ə sr olunmu ş «Tal ı ş ı n floras ı » adl ı qiym ə tli ə s ə ri n əş r edilir. Kitabda Hirkan floras ı d ə rind ə n t ə hlil olunur, d ə niz s ə thind ə n hündürlüy ə gör ə Tal ı ş ı n me şə örtüyü düz ə n me şə sin ə , a ş a ğ ı , orta v ə yuxar ı da ğ me şə regionlar ı na bölünür. H ə r bir zona üçün me şə nin botaniki xarakteristikas ı verilir. 1936-c ı ild ə is ə A.A.Qrossheymin «Qafqaz floras ı n ı n t ə hlili» adl ı kapital monoqrafiyas ı n əş r olunur. 1932-ci ild ə SSR İ Elml ə r Akademiyas ı Zaqafqaziya filial ı n ı n Az ə rbaycan ş öb ə si aç ı l ı r, onun n ə zdind ə is ə A.A.Qrossheymin ba ş ç ı l ı q etdiyi botanika bölm ə si t əş kil olunur. 1936-c ı ild ə bölm ə nin ə sas ı nda, t ə rkibind ə N ə batat ba ğ ı olan Botanika İ nstitutu yarad ı l ı r. Bitki örtüyünün, floran ı n, bitki s ə rv ə tl ə rinin, h ə mçinin bitki fiziologiyas ı n ı n öyr ə nilm ə si sah ə sind ə Botanika İ nstitutu botanika elminin m ə rk ə zin ə çevrilir v ə elmi-t ə dqiqat i ş l ə rini ə sas ə n üç istiqam ə td ə (bitki örtüyünün öyr ə nilm ə si, floran ı n öyr ə nilm ə si v ə bitki s ə rv ə tl ə rinin öyr ə nilm ə si) apar ı r. İ nstitut bitki örtüyünün x ə rit ə l əş dirilm ə si üzr ə böyük i ş l ə r yerin ə yetirir. H ə l ə 1930-cu ild ə A.A.Qrossheym Zaqafqaziyan ı n ilkin bitki örtüyünün sxematik x ə rit ə sini t ə rtib edir. 1931-ci ild ə mövcud kartoqrafik materiallar 25 ə sas ı nda A.A.Qrossheym v ə L. İ .Prilipko t ə r ə find ə n Az ə rbaycan ı n 1:1000000 miqyas ı nda geobotaniki x ə rit ə si t ə rtib olunur. Az ə rbaycan me şə l ə rinin ümumi t ə sviri 1945-ci ild ə n əş r olunan «Az ə rbaycan SSR-in fiziki co ğ rafiyas ı » kitab ı nda L. İ .Prilipko t ə r ə find ə n verilir. Sonralar L. İ .Prilipko (1945) L ə nk ə ran zonas ı n ı n hirkan me şə l ə rind ə , 1947-ci ild ə Ə lican, Türyançay v ə Göyçay çaylar ı hövz ə l ə rind ə (Bozda ğ da) ard ı c-saqq ı z me şə l ə rind ə , 1948-ci ild ə Samux tuqay me şə l ə rind ə d ə rin t ə dqiqatlar apar ı r. Uzun ill ə r boyu Az ə rbaycan ı n me şə l ə rinin h ə rt ə r ə fli öyr ə nilm ə si n ə tic ə sind ə toplad ı ğ ı z ə ngin materiallar ə sas ı nda 1954-cü ild ə L. İ .Prilipko «Az ə rbaycan ı n me şə bitkil ə ri» adl ı kapital monoqrafiyas ı n ı n əş r etdirir. Az ə rbaycan Respublikas ı nda bitki örtüyünün öyr ə nilm ə sind ə V. İ .Ulyani ş ev, Ş .O.Barxalov, V.X.Tutayuk, İ . İ . Karyagin, İ .N.Beydeman, P.D.Yaro ş enko, Ü.M.A ğ amirov, V.Q. Xryanovski, Y.M. İ sayev, V.C.Hac ı yev, V. Ş .Quliyev, V.S. Novruzov, O.V. İ badov, A.A.Bayramov, S.H.Musayev, R.A. F ə t ə liyev, O.H.Mirz ə yev, E.C.Hüseynov v ə ba ş qalar ı n ı n böyük rolu olmu ş dur. Böyük Qafqaz ı n yüks ə k da ğ bitkiliyinin tam floristik t ə rkibi, dominant v ə subdominant bitki formasiyalar ı n ı n geobotaniki s ə ciyy ə si, bitki örtüyünün dinamikas ı , ona ekzogen v ə endogen, antropogen faktorlar ı n t ə siri V.C.Hac ı yev t ə r ə find ə n öyr ə nilmi ş dir. Onun r ə hb ə rliyi v ə bilavasit ə i ş tirak ı il ə «Az ə rbaycan ı n bitki örtüyü» x ə rit ə si Az ə rbaycan, rus v ə ingilis dill ə rind ə t ə rtib edilmi ş dir. Az ə rbaycan EA Botanika İ nstitutunda 1949-cu ild ə me şə ş öb ə si t əş kil olunur. Ş öb ə tarlaqoruyucu me şə zolaqlar ı n ı n sal ı nmas ı v ə h ə mçinin da ğ me şə l ə rind ə me şə t ə s ə rrüfat ı n ı n qaydaya sal ı nmas ı il ə ba ğ l ı m ə s ə l ə l ə r üz ə rind ə t ə dqiqatlar apar ı r. 1949-cu ild ə n sonra Botanika İ nstitutunda me şə l ə rin öyr ə nilm ə si ə sas ə n İ .S.S ə f ə rovun ad ı il ə ba ğ l ı d ı r. İ .S.S ə f ə rov üçüncü dövrün relikt a ğ aclar ı üz ə rind ə uzun ill ə r apard ı ğ ı t ə dqiqatlar ə sas ı nda iki monoqrafiya çap etdirir (S ə f ə rov, 1962, 1979). Bu ə s ə rl ə rind ə ilk d ə f ə olaraq Az ə rbaycan floras ı n ı n ə sas relikt a ğ ac v ə kol bitkil ə rinin bioekoloji xüsusiyy ə tl ə ri, növdaxili d ə yi ş k ə nliyi, t ə s ə rrüfat ə h ə miyy ə ti h ə rt ə r ə fli i ş ı qland ı r ı lm ı ş d ı r. Tal ı ş floras ı n ı n Avrasiyan ı n dig ə r regionlar ı floras ı il ə ə laq ə l ə ri xüsusi olaraq t ə hlil edilmi ş dir. İ .S.S ə f ə rov ilk d ə f ə Az ə rbaycan şə raitind ə me şə siz rayonlarda tarlaqoruycu me şə zolaqlar ı n ı n sal ı nmas ı n ı n praktiki üsullar ı n ı haz ı rlam ı ş , onun t ə r ə find ə n bu zolaqlar ı n k ə nd t ə s ə rrüfat ı bitkil ə rinin m ə hsuldarl ı ğ ı na t ə sirinin öyr ə nilm ə si metodikas ı i ş l ə nilmi ş , aqrome şə meliorativ rayonla ş d ı rma apar ı lm ı ş , tarlaqoyurucu me şə zolaqlar ı konstruksiyalar ı v ə Az ə rbaycan ı n ayr ı -ayr ı t ə bii zonalar ı üçün a ğ ac növl ə rinin t ə tbiqi m ə sl ə h ə t görülmü ş dür (S ə f ə rov, 1958). 1945-1952-ci ill ə rd ə İ .S.S ə f ə rov Mil, Mu ğ an, Ş irvan, Qaraba ğ düzl ə rind ə v ə L ə nk ə ran zonas ı nda me şə massivl ə ri v ə qoruyucu me şə zolaqlar ı sal ı nmas ı i ş inin bilavasit ə r ə hb ə ri v ə i ş tirakç ı s ı olmu ş dur. Bu v ə ya dig ə r rayonlarda onun bilavasit ə i ş tirak ı il ə 22 min hektardan çox süni me şə l ə r sal ı nm ı ş d ı r. Hal-haz ı rda bu me şə l ə r sabit yüks ə k k ə nd t ə s ə rrüfat ı m ə hsulu alma ğ a xidm ə t edir v ə mühüm ekoloji funksiyalar ı yerin ə yetirir. 1945-ci ild ə n ba ş layaraq İ .S.S ə f ə rov Bak ı , Sumqay ı t v ə dig ə r ya ş ay ı ş m ə nt ə q ə l ə rinin ya ş ı lla ş d ı r ı lmas ı üzr ə böyük i ş l ə r görmü ş dür. 1968-ci ild ə n ba ş layaraq İ .S.S ə f ə rovun r ə hb ə rliyi alt ı nda eroziyaya u ğ ram ı ş da ğ yamaclar ı nda q ə rz ə kli meyv ə bitkil ə rind ə n ( ə sas ə n püst ə v ə badam) plantasiyalar yarad ı lm ı ş d ı r ( İ .S.S ə f ə rov, M.Y.X ə lilov, Ş .Q.Hüseynov, F.H.M ə mm ə dova, 1986). Botanika İ nstitutunun me şəş ünasl ı q ş öb ə si İ .S.S ə f ə rovun r ə hb ə rliyi alt ı nda t ə bi ə tin mühafiz ə si v ə me şə çilik sah ə sind ə bir s ı ra layih ə l ə r v ə t ə dbirl ə r haz ı rlam ı ş d ı r: I. Bak ı su k ə m ə rinin üçüncü növb ə sinin in ş as ı il ə ə laq ə dar olaraq Samur-Qusarçay çayaras ı ə razid ə ki kurort v ə suqoruyucu me şə l ə ri qoruyub saxlamaq m ə qs ə dil ə elmi c ə h ə td ə n ə sasland ı r ı lm ı ş t ə dbirl ə r haz ı rlanm ı ş d ı r. II. Magistral kanallar boyunca v ə iri su anbarlar ı ə traf ı nda ümumi sah ə si 10 min hektardan çox olan irriqa- siya qoruyucu zolaqlar yaratmaq layih ə si (Q.C ə lilov, M.X ə lilov). III. Respublikan ı n me şə l ə rind ə yaban ı meyv ə ehtiyatlar ı hesablanm ı ş v ə h ə r il 80-100 min ton müxt ə lif meyv ə v ə gil ə meyv ə t ə darükü bar ə sind ə t ə klif ir ə li sürülmü ş dür (K. Ə s ə dov). IV. Respublikan ı n bütün ə razisind ə 2,5 min ə d ə d möht əşə m a ğ ac (çinar, pal ı d, azat a ğ ac ı v ə s.) a ş kar edilmi ş v ə onlar canl ı t ə bi ə t abid ə l ə ri elan edilmi ş dir. 1951-ci ilin yanvar ay ı nda Az ə rbaycan elmi-t ə dqiqat me şə t ə s ə rrüfat ı v ə arqome şə meliorasiya institutu yarad ı l ı r. 1950-1958-ci ill ə rd ə institut Bak ı şə h ə rinin M ə rd ə kan q ə s ə b ə sind ə yerl əş mi ş , 1959-cu ild ə B ə rd ə şə h ə rin ə köçürülmü ş dür. İ nstitut mövzu plan ı na ə sas ə n öz i ş ini respublikan ı n müxt ə lif bölg ə l ə rind ə aparm ı ş d ı r. İ nstitutun me şə çilik ş öb ə sinin elmi ə m ə kda ş lar ı (H.Dada ş ov, N.Sad ı xov) me şə l ə rin istifad ə üçün q ı r ı lmas ı üsullar ı n ı , Ə .Hüseynov, L.Hüseynova ş am a ğ aclar ı n ı n m ə hsuldarl ı ğ ı n ı , da ğ meliorasiyas ı ş öb ə si (K. Ə s ə dov, Q.Q ə ribov) da ğ me şə l ə rind ə f ı st ı q a ğ aclar ı n ı n süni yeti ş dirilm ə si aqrotexnikas ı n ı , me şə torpaq ş ünasl ı ğ ı ş öb ə si 26 (B.Mirz ə yev, S.Bayramov, M.X ə lilov) da ğ rayonlar ı nda me şə ə kil ə c ə k sah ə l ə rin torpaq-bitm ə şə raitini öyr ə nmi ş , X ı rdalan q ə s ə b ə sind ə yerl əşə n dayaq m ə nt ə q ə si (F. Ə . Ə mirov, A.Bandin) Ab ş eronda, L ə nk ə ran dayaq m ə nt ə q ə si is ə L ə nk ə ran zonas ı nda me şə yeti ş dirm ə yin müt ə r ə qqi üsullar ı n ı i ş l ə yib haz ı rlam ı ş lar. Me şə çilik ş öb ə sind ə Ə .Hüseynov, L.Hüseynova t ə r ə find ə n respublikan ı n düz ə n rayonlar ı nda yeti ş dirilmi ş me şə ə kinl ə rind ə xidm ə t q ı rmas ı apar ı lmas ı üzr ə müvafiq tövsiyy ə l ə r haz ı rlan ı b Dövl ə t me şə komit ə sin ə t ə qdim edilmi ş dir. Me şə çilik v ə dendrologiya ş öb ə sinin i ş çil ə ri (Mlokoseviç, Zubaryeva, Muradov v ə b.) institutun dendrarisind ə 400-d ə n art ı q a ğ ac v ə kol növü introduksiya etmi ş l ə r, bunlardan bir s ı ra növl ə rin perspektiv oldu ğ u a ş kar edilmi ş , me şə l ə rin m ə hsuldarl ı ğ ı n ı art ı rmaq üçün h ə min növl ə rd ə n istifad ə edilm ə sinin z ə ruriliyi mü ə yy ə nl əş dirilmi ş dir. İ nstitutun elmi i ş çil ə ri ş oran torpaqda yeti ş diril ə n a ğ aclar ı n davaml ı ğ ı n ı (S. Ə l ə kb ə rov, S.M ə mm ə dov), Sul- tanbud me şə sind ə bit ə n saqq ı z a ğ aclar ı n ı n toxumverm ə xüsusiyy ə tini ( Ə . İ smixanova), çinar (V.Babaxanov), qovaq (Q.C ə lilov), texniki söyüd ( İ .Hüseynov) a ğ aclar ı n ı n biologiyas ı v ə yeti ş dirilm ə aqrotexnikas ı n ı öyr ə nib istehsalata müvafiq tövsiy ə l ə r vermi ş l ə r. H.Quliyev Az ə rbaycan ı n q ə rb zonas ı nda me şə yeti ş dirm ə k, K. Ə s ə dov Kiçik Qafqaz ı n me şə tipl ə rini öyr ə nm ə k üzr ə t ə dqiqatlar aparm ı ş lar. Bir qrup t ə dqiqatç ı lar respublikan ı n me şə l ə rind ə bit ə n iberiya pal ı d ı (Ç.Abdullayev), araz pal ı d ı (K.Quliyev), şə rq pal ı d ı (F.C ə f ə rli, H.Ad ı göz ə lov), ş abal ı dyarpaq pal ı d ı n (H.B ə d ə lov) forma müxt ə lifliyini t ə yin etm ə k yollar ı n ı öyr ə nmi ş l ə r. Torpaq eroziyas ı üzr ə çal ı ş an elmi i ş çil ə r (T.M ə mm ə dov, F.Hac ı yev, F. Ə mirov, H.Bayramov, M.X ə lilov) Böyük Qafqaz ı n c ə nub yamac ı rayonlar ı nda müasir eroziya prosesl ə rini öyr ə nmi ş , bu proses ə qar ş ı mübariz ə aparmaq üçün müvafiq da ğ meliorasiya t ə dbirl ə ri haz ı rlam ı ş lar. İ nstitutun me şə yeti ş dirm ə ş öb ə si (A.Bukov, Q.Na ğ ı yev) müxt ə lif t ə s ə rrüfatlar ı n ə razisind ə tarlaqoruyucu me şə zolaqlar ı n ı n sal ı nmas ı t ə crüb ə sini v ə bu zolaqlar ı n ə razinin mikroiqlimin ə , k ə nd t ə s ə rrüfat ı bitkil ə rinin m ə hsuldarl ı ğ ı na t ə sirini öyr ə nmi ş l ə r. Respublikada me şə l ə rin elmi t ə dqiqi v ə mühafiz ə si sah ə sind ə akad. H ə s ə n Ə liyevin çox böyük xidm ə tl ə ri olmu ş dur. H ə l ə 1949-52-ci ill ə rd ə Botanika İ nstitutuna r ə hb ə rlik ed ə rk ə n onun s ə yi n ə tic ə sind ə 8 cildlik «Az ə rbaycan ı n floras ı » kitab ı n əş r edilmi ş dir. Sonralar H. Ə liyev Az ə rb. EA Torpaq ş ünasl ı q v ə Aqrokimya İ nstitutunda i ş l ə y ə rk ə n 1956-c ı ild ə orada me şə torpaq ş ünasl ı ğ ı ş öb ə si yarad ı r v ə ömrünün sonuna q ə d ə r me şə l ə rin v ə me şə torpaqlar ı n ı n öyr ə nilm ə si il ə m əşğ ul olur. Bu istiqam ə td ə elmi-t ə dqiqat i ş l ə ri aparark ə n H. Ə liyev respublikan ı n müxt ə lif regionlar ı nda ayr ı -ayr ı a ğ ac cinsl ə rinin yay ı lmas ı qanunauy ğ unluqlar ı v ə ə h ə miyy ə tin ə diqq ə t yetirmi ş , h ə m stasionar, h ə m d ə mar ş rut t ə dqiqatlar ı ndan müxt ə lif me şə tipl ə rinin torpaqla ə laq ə si v ə t ə sirini a ş kar etmi ş dir. İ nsan ı n sistemsiz t ə s ə rrüfat f ə aliyy ə ti n ə tic ə sind ə da ğ v ə düz ə n me şə l ə rinin göz qaba ğ ı nda s ı radan ç ı xmas ı , ayr ı -ayr ı qiym ə tli a ğ ac növl ə rinin tük ə nm ə k t ə hlük ə si onu h ə mi şə narahat etmi ş v ə özünün «H ə y ə can t ə bili» kitab ı nda h ə y ə canla ç ı x ı ş etmi ş dir. Akademik H. Ə liyevin elmi-t əş kilati f ə aliyy ə ti n ə tic ə sind ə 1955-ci ild ə Az ə rb. EA t ə bi ə ti mühafiz ə üzr ə komissiya yarad ı l ı r v ə o, bu komissiyaya s ə dr seçilir. 1963-cü ild ə is ə H. Ə liyevin t əşə bbüsü il ə Respublika T ə bi ə ti Mühafiz ə C ə miyy ə ti yarad ı l ı r. Onun uzun ill ə r r ə hb ə rlik etdiyi bu c ə miyy ə t bitki örtüyünün, o cüml ə d ə n me şə l ə rin mühafiz ə si v ə b ə rpas ı , h ə mçinin respublikan ı n ayr ı -ayr ı rayonlar ı nda ya ş ı lla ş d ı rma üzr ə böyük t ə dbirl ə r h ə yata keçirilir. M ə s ə l ə n, H. Ə liyevin t əşə bbüsü il ə D ə v ə çi, Ş amax ı , Z ə ngilan v ə Tal ı ş ı n Zuvant zonas ı n ı n arid me şə -bitm ə şə riatind ə püst ə , badam, saqq ı za ğ ac, eldar ş am ı , iyd ə yarpaq armud v ə s ə rv a ğ ac ı ndan ibar ə t sal ı nan ba ğ lar, me şə -ba ğ lar t ə qdir ə layiqdir. Haz ı rda bu ba ğ lardan bol m ə hsul y ı ğ ı l ı r. H. Ə . Ə liyev öz t əşə bbüsü il ə 1975-ci ild ə yaratd ı ğ ı «Az ə rbaycan t ə bi ə ti» elmi kütl ə vi jurnal ı n ba ş redaktoru idi. Son 25 il ə rzind ə bu dövri n əş rd ə (redaktoru xalq ş airi M ə mm ə d Arazd ı r) respublikan ı n bitki örtüyünün v ə ziyy ə ti, orada ged ə n pozitiv v ə neqativ hallar, ayr ı -ayr ı bitki növl ə rinin yay ı lmas ı , mühafiz ə si v ə b ə rpas ı haqq ı nda maraql ı m ə lumatlar, tövsiy ə l ə r verilir. Uzun ill ə r apard ı ğ ı elmi-t ə dqiqat i ş l ə rin ə ə saslanaraq H ə s ə n Ə liyevin t əşə bbüsü il ə «Qarayaz ı Tuqay me şə si» qoru ğ u v ə Böyük Qafqaz ı n şə rq qurtaraca ğ ı nda me şə örtüyünün şə rq hüdudunda me şə üz ə rind ə elmi- t ə dqiqat i ş l ə rini gücl ə ndirm ə k v ə mövcud me şə l ə ri qorumaq m ə qs ə dil ə Pirqulu dövl ə t me şə qoru ğ u yarad ı lm ı ş d ı r. Az ə rbaycan EA co ğ rafiya institutunda respublikan ı n me şə örtüyünün h ə rt ə r ə fli öyr ə nilm ə si t ə bi ə ti mühafiz ə ş öb ə si (1969) v ə bioco ğ rafiya laboratoriyas ı n ı n (1982) yaranmas ı il ə ə laq ə dard ı r. 1969-1972-ci ill ə rd ə Kürq ı ra ğ ı tuqay me şə l ə rinin strukturunu v ə müasir v ə ziyy ə tini t ə dqiq ed ə rk ə n orada me şə l ə rin ( ə sas ə n qovaq me şə l ə rinin) Ming ə çevir su anbar ı ndan a ş a ğ ı ə razil ə rd ə qurumas ı s ə b ə bl ə ri a ş kar edilmi ş v ə onlar ı n kserofil a ğ ac-kol qrupla ş malar ı il ə ə v ə z olunmas ı mü ə yy ə n edilmi ş dir (H. Ə liyev, 27 M.Y.X ə lilov, 1975). Tuqay me şə l ə rinin müasir v ə ziyy ə tini ə ks etdir ə n irimiqyasl ı x ə rit ə t ə rtib edilmi ş , onlar ı n b ə rpas ı üçün elm ə ə saslanm ı ş t ə dbirl ə r sistemi haz ı rlanm ı ş d ı r. M.Y.X ə lilovun apard ı ğ ı (1969-1990) çöl t ə dqiqatlar ı n ə tic ə sind ə respublikan ı n ayr ı -ayr ı da ğ v ə düz ə n regionlar ı n ı n müxt ə lif t ə bii zonalar ı nda h ə l ə az-çox ilkin (t ə bii) v ə ziyy ə tini saxlam ı ş me şə obyektl ə ri a ş kar edilmi ş v ə onlar ı n mühafiz ə olunmas ı üçün yeni qoruqlar ı n v ə yasaql ı qlar ı n t əş kili üzr ə t ə klifl ə r i ş l ə nib haz ı rlanm ı ş d ı r. Apar ı lan t ə dqiqatlar ı n n ə tic ə l ə ri mono- qrafiya v ə kitabçalarda n əş r edilmi ş dir (H. Ə . Ə liyev, M.Y.X ə lilov, 1975, 1982, 1983, 1988; İ .S.S ə f ə rov, M.Y.X ə lilov, Ş .Q.Hüseynov, F.H. M ə mm ə dova, 1986; M.Y.X ə lilov, 1985, V. Ş .Quliyev, M.Y. X ə lilov, 1998, Q. Ş .M ə mm ə dov, M.Y.X ə lilov, 2002, 2003, 2004). T ə bi ə ti mühafiz ə ş öb ə sind ə N.H.Axundov (1992) t ə r ə find ə n pozulmu ş me şə l ə rin müasir v ə ziyy ə ti öyr ə nilmi ş , me şə l ə rin potensial m ə hsuldarl ı ğ ı n ı n rayonla ş d ı r ı lmas ı i ş i yerin ə yetirilmi ş , ə sas me şə yaradan a ğ ac cinsl ə rinin odunca ğ ı n ı n art ı m dinamikas ı n ı n regional qanunauy ğ unlu ğ u a ş kar edilmi ş v ə onun ə sas ı nda ilk d ə f ə respublika me şə l ə ri üzr ə etalon a ğ acl ı qlar ı n m ə hsuldarl ı ğ a gör ə modell ə ri haz ı rlanm ı ş d ı r. 1:600000 miqyas ı nda Az ə rbaycan Respublikas ı n ı n me şə örtüyü x ə rit ə si t ə rtib edilmi ş dir. Q. Ş .M ə mm ə dov me şə ekosisteml ə rinin m ə hsuldarl ı ğ ı na t ə sir göst ə r ə n ə razil ə rin ekoloji xüsusiyy ə tl ə rinin a ş kar edilm ə si, me şə torpaqlar ı n ı n münbitliyinin bal v ə pul vahidi il ə qiym ə tl ə ndirilm ə sinin ekoloji ə saslar ı , me şə torpaqlar ı n ı n me şə -meliorativ qrupla ş d ı r ı lmas ı v ə yeni ə sasda x ə rit ə l əş dirilm ə si, münbitliyinin mühafiz ə si v ə idar ə edilm ə si üzr ə t ə klifl ə rin haz ı rlanmas ı istiqam ə tind ə geni ş t ə dqiqatlar aparm ı ş d ı r. Onlar ı n n ə tic ə l ə ri mo- noqrafiya, kitabça v ə m ə qal ə l ə rd ə n əş r edilmi ş dir (M ə mm ə dov, 1979, 1991, 1997, 1998, 2000 v ə s.). Az ə rbaycan Elmi-t ə dqiqat Çoxillik Bitkil ə r İ nstitutu ya ş ı lla ş d ı rma v ə tarlaqoruyucu me şə zolaqlar ı n ı n sal ı nmas ı m ə qs ə dil ə a ğ ac v ə kol bitkil ə rinin introduksiyas ı üzr ə elmi i ş l ə r aparm ı ş d ı r. Bu institutun L ə nk ə ran filial ı t ə r ə find ə n Hirkan me şə cinsl ə rinin biologiyas ı n ı n v ə ekzot cinsl ə rin introduksiyas ı n ı n öyr ə nilm ə si üzr ə maraql ı elmi t ə dqiqat i ş l ə ri yerin ə yetirilmi ş dir. Bu institutun ə razisind ə L ə nk ə ran t ə crüb ə stansiyas ı n ı n yaratd ı ğ ı «Hirkan sah ə si» elmi v ə praktiki ə h ə miyy ə t k ə sb edir. Burada ə sas Hirkan cinsl ə rind ə n ba ş qa 150-d ə n art ı q ekzot növl ə r vard ı r, onlar ı n aras ı nda evkomiya, mantar pal ı d ı , evkalipt, pekan, tülpan v ə dig ə r a ğ aclar xüsusi maraq do ğ urur. Yüklə 10,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|