Q ə r I b m ə mm ə dov, mahmud X
Yüklə 10,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Fiziki faktorlar ı n
- Edafik v ə ya torpaq faktorlar ı
|
I H İ SS Ə ÜMUM İ EKOLOG İ YA 30 II F Ə S İ L H Ə YAT (YA Ş AYI Ş ) MÜH İ T İ V Ə EKOLOJ İ FAKTORLAR Ya ş ay ı ş mühiti canl ı orqanizml ə ri ə hat ə ed ə n t ə bi ə tin bir hiss ə si olub onlarla bilavasit ə qar ş ı l ı ql ı ə laq ə d ə dir. Mühitin t ə rkib hiss ə l ə ri v ə xass ə l ə ri çox müxt ə lif v ə d ə yi ş k ə ndir. H ə r bir canl ı , daim mür ə kk ə b v ə d ə yi ş k ə n h ə yat ı na uy ğ unla ş ı r v ə onun d ə yi ş k ə nliyin ə uy ğ un olaraq h ə yat t ə rzini nizamlay ı r. Planetimizd ə canl ı , ona xas olan şə rait il ə bir-birind ə n f ə rql ə n ə n orqanizml ə r 4 ə sas ya ş ay ı ş mühitini m ə nims ə mi ş l ə r. İ lk d ə f ə h ə yat su mühitind ə ba ş vermi ş v ə yaylm ı ş d ı r. Sonralar canl ı orqanizml ə r yer s ə thi-hava mühitin ə yiy ə l ə n ə r ə k torpaq ə m ə l ə g ə tirmi ş v ə orada m ə sk ə n salm ı ş lar. Dördüncü spesifik h ə yat mühiti is ə canl ı orqanizml ə rin özü olmu ş dur. Onlar ı n h ə r biri özünd ə m ə skunla ş an parazit v ə simbiontlar üçün tam h ə yat mühiti hesab olunur. Orqanizml ə rin mühit ə uy ğ unla ş mas ı adaptasiya adlan ı r. Adaptasiya qabiliyy ə ti h ə yat ı n ə sas xass ə l ə rind ə n biridir, bel ə ki, h ə yat ı n mövcudlu ğ unun mümkünlüyünü, orqanizml ə rin çoxal ı b artmas ı n ı t ə min edir. Adaptasiya növl ə rin t ə kamülü gedi ş ind ə ba ş verir v ə d ə yi ş ir. Mühitin orqanizml ə r ə t ə sir göst ə r ə n ayr ı -ayr ı xass ə l ə ri v ə ya elementl ə ri ekoloji faktorlar adlan ı r. Mühit faktorlar ı olduqca müxt ə lifdir. Onlar canl ı qrupla ş malar üçün vacib v ə ya ə ksin ə , z ə r ə rli ola bil ə r, onlar ı n ya ş amas ı na v ə çoxalmas ı na s ə b ə b v ə ya mane ola bil ə r. Ekoloji faktorlar üç ə sas qrupa bölünür: abiotik, biotik v ə antropogen. Abiotik faktorlar bütün qeyri-üzvi mühit faktorlar ı n m ə cmusunu t əş kil edib bitki v ə heyvanlar ı n h ə yat ı na v ə yay ı lmas ı na t ə sir göst ə rir. Onlar fiziki, kimy ə vi v ə edafik faktorlara bölünür. Fiziki faktorlar ı n m ə nb ə yi fiziki v ə ziyy ə t v ə ya hadis ə (mexaniki, dal ğ al ı v ə s.) say ı l ı r. M ə s ə l ə n, temperatur, ə g ə r o, çox yüks ə kdirs ə , yanma (yan ı q), çox a ş a ğ ı olduqda is ə donma (donu ş luq) ba ş verir. Temperaturun t ə sirin ə dig ə r faktorlar da t ə sir göst ə r ə bil ə r, m ə s ə l ə n, suda-ax ı n, quruda is ə kül ə k, rütub ə tlilik v ə s. Kimy ə vi faktorlar - mühitin kimy ə vi t ə rkibi il ə ə laq ə dar t ə sir göst ə rir. M ə s ə l ə n, suyun duzlulu ğ u çox olarsa, su hövz ə sind ə h ə yat olmaya bil ə r (Ölü d ə niz), bununla bel ə saf suda d ə niz orqanizml ə rinin ə ks ə riyy ə ti ya ş aya bilmir. Quruda v ə suda heyvanlar ı n h ə yat ı kifay ə t q ə d ə r oksigenin miqdar ı ndan as ı l ı d ı r. Edafik v ə ya torpaq faktorlar ı – torpaqda ya ş ayan orqanizml ə r ə t ə sir göst ə r ə n torpa ğ ı n v ə da ğ süxurlar ı n ı n kimy ə vi, fiziki v ə mexaniki xass ə l ə rinin m ə cmusu. Torpaq kimy ə vi komponentl ə rinin (biogen elementl ə rin), temperaturunun, rütub ə tliliyinin, strukturunun, humusun miqdar ı n ı n v ə s.-in, bitkinin böyüm ə v ə inki ş af ı na t ə siri yax ş ı m ə lumdur. Lakin orqanizml ə r ə yaln ı z abiotik faktorlar t ə sir göst ə rmir. Orqanizml ə r qrupla ş malar ə m ə l ə g ə tirir. Burada onlar qida resurslar ı , ə razi u ğ runda mübariz ə edir, y ə ni bir-birl ə ril ə r ə qab ə t mübariz ə sin ə girir. Bu zaman növdaxili, h ə m d ə xüsusil ə növaras ı s ə viyy ə l ə rd ə y ı rt ı c ı l ı q, parazitlik v ə dig ə r mürr ə k ə b qar ş ı l ı ql ı ə laq ə l ə r yaran ı r. Bu is ə canl ı al ə min faktorlar ı v ə ya biotik faktorlar hesab olunur. Biotik faktorlar canl ı orqanizml ə rin bir-birin ə t ə sir formas ı d ı r. H ə r bir orqanizm daim bilavasit ə v ə dolay ı s ı il ə (bilvasit ə ) dig ə r canl ı n ı n t ə sirin ə m ə ruz qal ı r, özünün v ə dig ə r növl ə rin nümay ə nd ə l ə ri il ə (bitki, heyvan, mikroorqanizm) ə laq ə y ə girir, onlardan as ı l ı olur v ə onlara t ə sir göst ə rir. Orqanizml ə rin qar ş ı l ı ql ı ə laq ə l ə ri biosenozlar ı n v ə populyasiyalar ı n mövcudlu ğ unun ə sas ı hesab olunur. Y.P.Xrustalyev v ə Q.Q.Mati ş eva (1996) gör ə biotik faktorlar bir orqanizml ə rin h ə yat f ə aliyy ə tinin dig ə r orqanizml ə rin h ə yat f ə aliyy ə tin ə t ə sirl ə rinin m ə cmusu olmaqla b ə rab ə r, h ə m d ə cans ı z mühit m ə kan ı na t ə siridir. Cans ı z mühit ə t ə sir dedikd ə , orqanizml ə rin özl ə rinin mü ə yy ə n d ə r ə c ə d ə mövcud oldu ğ u şə rait ə t ə sir qabiliyy ə ti ba ş a dü ş ülür. M ə s ə l ə n, me şə d ə bitki örtüyünün t ə siri alt ı nda xüsusi mikroiqlim v ə ya mikromühit yaran ı r, bura aç ı q sah ə y ə nisb ə t ə n özün ə m ə xsus temperatur- rütub ə tlilik rejimin ə malikdir: q ı ş da burada havan ı n temperaturu bir neç ə d ə r ə c ə isti, yayda is ə s ə rin v ə rütub ə tli olur. A ğ ac ı n ko ğ u ş unda, yuvalarda, ma ğ aralarda da xüsusi mi- kromühit yaran ı r. Qar ı n alt ı ndak ı mikromühiti xüsusi qeyd etm ə k laz ı md ı r, buran ı n mühiti s ı rf abiotik t ə bi ə t ə malikdir. 50-70 sm qal ı nl ı ğ ı ndan az olmayan qar ı n istil əş dirm ə t ə siri n ə tic ə sind ə , onun ə sas ı nda (dibind ə ), t ə xmin ə n 5 sm qatda q ı ş da x ı rda heyvanlar – g ə miricil ə r ya ş ay ı r, bel ə ki, temperatur şə raiti (0…2 0 C) onlar üçün ə lveri ş li say ı l ı r. El ə bel ə effekt ə gör ə d ə qar ı n alt ı nda pay ı zl ı q tax ı llar ı n cüc ə rtil ə ri qal ı r. Güclü ş axtalardan qar ı n alt ı nda iri heyvan- lar (maral, s ı ğ ı n) da qorunur. 31 Eyni növün f ə rdl ə ri aras ı nda növdaxili qar ş ı l ı ql ı ə laq ə l ə r qrup v ə kütl ə vi effektl ə v ə növdaxili r ə qab ə tl ə yaran ı r. Qrup v ə kütl ə vi effekt dedikd ə eyni növ heyvanlar ı n iki v ə ya daha çox f ə rdl ə rinin birl əş m ə si (toplanmas ı ) v ə mühitd ə yerl əşə r ə k effekt yaratmas ı ba ş a dü ş ülür. Haz ı rda bel ə effektl ə r demoqrafik faktor adlan ı r. Onlar populyasiya s ə viyy ə sind ə orqanizm qruplar ı n ı n say dinamikas ı n ı v ə s ı xl ı ğ ı n ı s ə ciyy ə l ə ndirir, bu- nun ə sas ı nda növdaxili r ə qab ə t durur v ə növaras ı r ə qab ə td ə n kökünd ə n f ə rql ə nir. Növaras ı ə laq ə l ə r olduqca müxt ə lifdir. İ ki yana ş ı ya ş ayan ayr ı -ayr ı növl ə r bir-birin ə heç bir t ə sir göst ə rm ə y ə d ə bil ə r, yaxud bir-birin ə ə lveri ş li (müsb ə t) v ə ya ə lveri ş siz (m ə nfi) t ə sir göst ə rir. Mümkün kombinasiya tipl ə ri qar ş ı l ı ql ı ə laq ə l ə rin müxt ə lif növl ə rini ə ks etdirir: - neytralizm – h ə r iki növ müst ə qildir (s ə rb ə stdir) v ə bir-birin ə heç bir t ə sir göst ə rmir; Yüklə 10,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|