Q ə r I b m ə mm ə dov, mahmud X
Yüklə 10,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 2.3.2. Dünya okean ı n ı n ekoloji zonalar ı
- Litoral zona
- Abissal sah ə
- (evtofik zona) fitoplankton
| hiqrofill
ə r (rütub ə tsev ə nl ə r); kserofill ə r – quraq mühit ə , xüsusil ə torpa ğ ı n quraql ı ğ ı na (s ə hralarda) uy ğ unla ş an heyvanlar. Kserofill ə rin b ə d ə n s ə thind ə n, t ə n ə ffüs orqanlar ı qi ş as ı ndan v ə mübadil ə m ə hsullar ı il ə su itkisi olduqca azd ı r. Kserofill ə r metobolik sudan (d ə v ə , ə r ə b dov ş an ı , h əşə ratlar), sidik kis ə sind ə toplad ı ğ ı ehtiyat sudan (Avstraliya qurba ğ as ı ), yaxud qida il ə ald ı ğ ı sudan istifad ə etm ə kl ə (k ə rt ə nk ə l ə , ilan, t ı sba ğ a, dovdaq v ə s.) uzun müdd ə t ya ş aya bilir. Metabolik südan istifad ə ed ə n heyvanlar (m ə s. d ə v ə , qoyun, it) uy ğ un olaraq 27, 23 v ə 17% su itirdikd ə dözür. Lakin insan 10% su itirdikd ə ölür. Peykiloterm heyvanlar istisev ə r heyvanlar kimi sudan b ə d ə nini s ə rinl əş dirm ə k üçün istifad ə etm ə diyind ə n daha dözümlüdürl ə r. Kserofill ə rin çoxunda yay yuxusu, mövsümi diapauza, ax ş am-gec ə f ə all ı ğ ı suyun q ə na ə tl ə s ə rf edilm ə sin ə s ə b ə b olur. Kserofill ə r susuzlu ğ a dözümlü olsalar da, su içm ə k üçün uzaq m ə saf ə l ə r q ə t edirl ə r (qulan, büldürük). 2.3.1. Su orqanizml ə rinin su-duz mübadil ə si T ə bii su hövz ə l ə ri duzluluq d ə r ə c ə sin ə gör ə şə rti olaraq ş irin sulara (duzluluq 0,5%), z ə if duzlu (0,5-16%) v ə duzlu (16%-d ə n art ı q) sulara bölünür. Okean sular ı n ı n duzluluq d ə r ə c ə si 32-38% (orta hesabla 35%) t əş kil edir. Ə n yüks ə k duzlulu ğ u il ə duzlu göll ə r deyil ə n daxili su hövz ə l ə ri seçilir, bunlarda elektrolitl ə rin qat ı l ı ğ ı 370%- ə çat ı r. T ə biidir ki, bel ə müxt ə lif şə raitl ə rd ə su orqanizml ə ri müxt ə lif adaptasiya tipl ə ri seçir. Su-duz mübadil ə sinin xarakterin ə gör ə hidrobiontlar ayd ı n şə kild ə ş irin su v ə d ə niz hidrobiontlar ı na bölünür, lakin evri- qalin formalar h ə r iki şə raitd ə ya ş aya bil ə r. Ş irin su orqanizml ə rinin izotonik formalar ı ola bilm ə z; onlar ı n hüceyr ə v ə toxumalar ı nda mayel ə rin qat ı l ı ğ ı ə traf mühitd ə n art ı qd ı r. Ba ş qa sözl ə , ş irinsulu orqanizml ə r hipertonikdir (yüks ə k t ə zyiqli), buna gör ə orqanizmin daxilin ə daima suyun osmotik ax ı n ı istiqam ə tl ə nir. Odur ki, ş irinsulu hidrobiontlar orqanizmin daxili mühitind ə osmotik t ə zyiqi aktiv saxlamal ı d ı r. Onlar homoyosmotik formalara aiddir. Bir çox ş irinsulu heyvanlarda olan müxt ə lif örtükl ə r onlar ı n d ə risind ə n suyun daxil olmas ı n ı ç ə tinl əş dirir (zireh, pulcuq, selik v ə s.). Lakin orqanizm ə suyun osmotik daxil olmas ı tam t ə crid oluna bilm ə z, bel ə ki, ə n az ı t ə n ə ffüs orqanlar ı epiteli, selikli ba ğ ı rsaq su il ə t ə masda olur. D ə niz suyunda osmot ə nziml ə nm ə nin v ə zif ə si safsulu ( ş irinsulu) tipin ə ksin ə dir: d ə nizd ə orqanizmin daxili mühitinin osmotik t ə zyiqi d ə niz suyuna nisb ə t ə n a ş a ğ ı d ı r, buna gör ə orqanizm daima susuzla ş ı r. D ə niz bal ı qlar ı nda suyu güclü xaric etm ə y ə yön ə ldil ə n böyr ə kl ə rin süzm ə funksiyas ı z ə ifdir, yumaqc ı qlar ı n çox hiss ə si, ümumiyy ə tl ə , süzm ə i ş ind ə i ş tirak etmir. 2.3.2. Dünya okean ı n ı n ekoloji zonalar ı Okean v
ona daxil olan d ə nizl ə rd ə h ə r ş eyd ə n ə vv ə l iki ekoloji sah ə ay ı r ı rlar: su qat ı – pelagial v ə suyun dibi (bental) . D ə rinlikd ə n as ı l ı olaraq bental litoral zonaya, batial zonaya – dik yamac sah ə si v ə abissal zonaya bölünür. Litoral zona okean dibinin ç ə kilm ə si zaman ı ə n a ş a ğ ı v ə qabarma zaman ı ə n yuxar ı su s ə viyy ə l ə ri aras ı ndak ı sahilboyu ekoloji zonad ı r. D ə rinliyi 40-50 sm-d ə n 200 m- ə q ə d ə rdir. Litoral sah ə qabarma v ə ç ə kilm ə n ə tic ə sind ə günd ə iki d ə f ə su il ə örtülür v ə sudan azad olur. Süxurlar ı n xüsusiyy ə tind ə n as ı l ı olaraq gilli, qumlu, da ş l ı v ə qayal ı litorallara ay ı r ı rlar. T ə biidir ki, litoral ı n sakinl ə ri nisb ə t ə n yüks ə k olmayan t ə zyiq, gündüz gün əş i ş ı ğ ı , çox vaxt temperatur rejiminin d ə yi ş m ə si şə raitind ə ya ş ay ı r. Abissal sah ə okean dibinin 2500 m-d ə n d ə rin olan sah ə sidir (6000-7000 m- ə q ə d ə r). Bu sah ə daim qaranl ı q olub, temperatur a ş a ğ ı v ə sabit, yüks ə k t ə zyiq (yüzl ə rl ə , b ə z ə n min atmosfer ə yax ı n) alt ı nda olur. Abissal ı n bitkisi b ə zi bakteriyalardan v ə bir neç ə növ saprofit yosunlardan ibar ə tdir, heyvanlar ı ya gözsüzdür v ə ya böyük gözl ə ri vard ı r, bir çox orqanizm is ə özü i ş ı q verir. Okean dibinin bütün canl ı lar ı bentos adlan ı r. 2.3.3. Su mühitinin ə sas xass ə l ə ri Suyun s ı xl ı ğ ı – bu faktor su orqanizml ə rinin yerd ə yi ş m ə şə raitini v ə müxt ə lif d ə rinlikl ə rd ə d ə rinlik mü ə yy ə n edir. Distil ə edilmi ş suyun +4 0 C-d ə s ı xl ı ğ ı 1q/sm 3 -a b ə rab ə rdir. T ə rkibind ə suda h ə ll olan duzlar olan t ə bii sular ı n s ı xl ı ğ ı çox olub 1,35 q/sm 3 -a çat ı r. D ə rinliy ə getdikc ə h ə r 10 m-d ə t ə zyiq t ə xmin ə n orta hesabla 40 1·10 5 Pa (1 atm) art ı r. B ə zi növl ə r müxt ə lif d ə rinlikl ə rd ə yay ı laraq bir neç ə atmosferd ə n 100 atmosfer ə q ə d ə r dözür. Lakin d ə nizl ə rin bir çox sakinl ə ri nisb ə t ə n stenobat olub mü ə yy ə n d ə rinlikl ə rd ə ya ş ama ğ a uy ğ unla ş m ı ş lar. Stenobatl ı q dayaz v ə d ə rinlikl ə rd ə ya ş ayan növl ə r ə xasd ı r. Litoralda h ə lq ə li qurd (Arenicola), b ə zi molyusklar (m ə s. Patella) m ə skunla ş ı r. Bal ı qlar ı n ə ks ə riyy ə ti, x ə rç ə kgkimil ə r, ba ş ı ayaql ı molyusklar, d ə niz ulduzlar ı v ə b. yaln ı z d ə rinlikl ə rd ə , t ə zyiqi 4·10 7 Pa (400-500 atm) olan sah ə l ə rd ə m ə skunla ş ı rlar. Suyun s ı xl ı ğ ı ona söyk ə nm ə y ə imkan yarad ı r, bu hal skeletsiz formalar üçün vacib say ı l ı r. Mühitin dayaql ı ğ ı hidrobiontlar ı üzm ə y ə (süzm ə y ə ) uy ğ unla ş ma ğ ı t ə min edir. As ı l ı v ə ziyy ə td ə olan, suda üz ə n orqanizml ə ri hidrobiontun xüsusi ekoloji qrupunda birl əş diril ə r ə k «plankton» adland ı r ı rlar. Su qat ı n ı n gün əş enerjisi olan hiss ə sind ə (dünya okean ı nda orta hesabla 200 m d ə rinliy ə q ə d ə r) yay ı lan planktonun bitki hiss ə si (evtofik zona) fitoplankton adlan ı r. Fitoplankton su hövz ə l ə rind ə üzvi madd ə l ə rin ə sas ilk produsenti olub, onun hesab ı na su heterotrof orqanizml ə ri mövcuddur. Fitoplanktonun biokütl ə sinin c ə mi zooplanktonun biokütl ə sin ə nisb ə t ə n kiçikdir (uy ğ un olaraq 1,5 v ə 21,5 mlrd ton), lakin tez parçaland ı ğ ı ndan onun m ə hsulu 550 mlrd ton t əş kil edir (okean ı n bütün heyvanat m ə hsullar ı ndan 10 d ə f ə art ı q). Zooplankton plaktonun heyvanat al ə mi komponenti olub bura ibtidail ə r, meduzalar, evufauzidl ə r, b ə zi mo- lyusklar, müxt ə lif kiçik x ə rç ə ngcikl ə r, dib heyvanlar ı n ı n sürf ə l ə ri, bal ı qlar ı n kürüsü, sifonoforlar v ə s. daxildir. Birhüceyr ə li yosunlar (fitoplankton) suda passiv süzür, plankton heyvanlar ı n ə ks ə riyy ə ti kiçik m ə saf ə l ə rd ə aktiv üzm ə qabiliyy ə tin ə malikdir v ə onlar suyun dibin ə çökmür. Plankton orqanizml ə ri ax ı n ı d ə f ed ə bilmir v ə onunla uzaq m ə saf ə l ə r ə apar ı l ı r. Lakin zooplanktonlar ı n bir çox növl ə ri su qat ı nda 10 v ə 100 metrl ə rl ə ş aquli miqrasiya qabiliyy ə tin ə malikdir. Suyun s ə th p ə rd ə sinin hava mühiti s ə rh ə dind ə ki planktonun xüsusi növmüxt ə lifliyinin ekoloji qrupu - Yüklə 10,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|