Q ə r I b m ə mm ə dov, mahmud X
Yüklə 10,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Zoologiya sah ə si Az ə rbaycanda zoologiya elminin tarixi v ə inki ş af ı M. Ə .Musayevin (1987) m ə lumat ı na ə saslanaraq şə rh olunur. Az ə rbaycan ı n çoxc ə h ə tli faunas ı bir çox t ə bi ə t ş ünaslar ı n v ə s ə yyahlar ı n diqq ə tini c ə lb etmi ş dir. H ə l ə eram ı zdan ə vv ə l IV-III ə srl ə rd ə Qobustanda ya ş ayan ibtidai insanlar qayalar üz ə rind ə Az ə rbaycan ı n heyvanlar al ə minin müxt ə lif nümun ə l ə rini – öküz, maral, at v ə s. t ə svir edirdil ə r. Az ə rbaycan ı n heyvanlar al ə mi haqq ı nda ilk m ə lumatlara q ə dim yunan v ə Roma s ə yyahlar ı n ı n (Herodot, Klavdi Elian), co ğ rafiya ş ünaslar ı n ( Ə l- İ st ə hri, Rubruk, Tavernye, Oleari, X-XII ə srl ə r) ə s ə rl ə rind ə , böyük Az ə rbaycan ş airl ə rinin poemalar ı nda (Nizami, XII ə sr; Füzuli, XVI ə sr) v ə s.-d ə rast g ə lm ə k olar. S.Q.Qmelinin 1770 v ə 1773-cü ill ə rd ə g ə li ş i Az ə rbaycan faunas ı n ı n t ə dqiqinin ba ş lan ğ ı c ı say ı lmal ı d ı r. Görk ə mli t ə bi ə t ş ünaslardan Menetrie, Qoqenaker, Radde, Ber, Qrimm, Kessler v ə ba ş qalar ı müxt ə lif vaxtlarda Az ə rbaycanda olmu ş v ə t ə dqiqatlar aparm ı ş lar. Onlar bir çox yeni heyvan növl ə ri t ə svir etmi ş l ə r. 1867-ci ild ə Tiflisd ə Qafqaz muzeyi t əş kil olunmu ş dur. XIX ə srin ikinci yar ı s ı ndan etibar ə n bu muzeyin i ş çil ə ri Az ə rbaycan ı n müxt ə lif quberniyalar ı n ı n faunas ı n ı t ə dqiq etmi ş v ə bir s ı ra z ə r ə rli g ə mirici növl ə rin, ç ə yirtk ə kimil ə rin v ə s.-nin k ə nd t ə s ə rrüfat ı nda rolunu mü ə yy ə nl əş dirmi ş l ə r. Burada h ə m d ə z ə r ə rvericil ə r ə qar ş ı mübariz ə t ə dbirl ə ri haz ı rlan ı r v ə apar ı l ı rd ı . Bu muzeyin (indi Gürcüstan Dövl ə t Muzeyi) mövcud oldu ğ u dövr ə rzind ə burada Az ə rbaycan faunas ı üzr ə ayr ı -ayr ı şə xsl ə rin müxt ə lif vaxtlarda y ı ğ d ı ğ ı z ə ngin material toplanm ı ş d ı r. Bel ə likl ə , XX ə srin ə vv ə ll ə rin ə q ə d ə r Az ə rbaycan ı n heyvanlar al ə mini yaln ı z g ə lm ə aliml ə r öyr ə nirdi. Bel ə likl ə , Az ə rbaycanda 1920-ci il ə kimi z ə if stasionar zooloji mü ə ssis ə – Bak ı ixtioloji stansiyas ı var idi. 1912-ci ild ə t əş kil olunmu ş bu stansiya ölk ə nin bal ı q t ə s ə rrüfat ı n ı n öyr ə nilm ə sini laz ı mi s ə viyy ə d ə t əş kil ed ə bilm ə mi ş di. 1909-cu ild ə Bak ı , 1916-c ı ild ə Yelizavetpol-Zaqatala müv ə ə ti entomoloji kabinetl ə ri f ə aliyy ə t ə ba ş lad ı . Bak ı -Da ğ ı stan bitki mühafiz ə si bürosu (1916-c ı il) ç ə yirtk ə v ə g ə miricil ə r ə qar ş ı mübariz ə nin t əş kili üzr ə i ş apar ı rd ı . G ə nc ə şə h ə rinin yax ı nl ı ğ ı ndak ı Zurnabad taunla mübariz ə stansiyas ı nda (1902-ci il) mal-qaran ı n parazitar x ə st ə likl ə ri qism ə n öyr ə nilirdi. Az ə rbaycan ı n heyvanat al ə minin planauy ğ un, sistemli t ə dqiqi yaln ı z sovet hakimiyy ə ti ill ə rind ə elmi idar ə l ə rin v ə ali m ə kt ə bl ə rin geni ş şə b ə k ə si yarand ı qdan sonra mümkün oldü. 28 1932-ci il Az ə rbaycan ı n inki ş af etm ə kd ə olan zoologiya elmi üçün xüsus ə n ə lam ə tdar oldu. H ə min ild ə hökum ə tin q ə rar ı il ə SSR İ EA Zaqafqaziya filial ı Az ə rbaycan ş öb ə sinin t ə rkibind ə zoologiya bölm ə si yarad ı ld ı . Onun t ə rkibind ə 2 seksiya f ə aliyy ə t göst ə rirdi: quru v ə su faunas ı . H ə min ilin noyabr ı nda üçüncü seksiya-ev heyvanlar ı seksiyas ı yarad ı ld ı v ə ona r ə hb ə rlik prof. İ . İ .Kalugin ə tap ş ı r ı ld ı . Protozooloji v ə parazitoloji t ə dqiqatlar akademik M. Ə . Musayevin r ə hb ə rliyi il ə apar ı l ı r. T ə dqiqatç ı lardan M. Ə . Musayev, Y.Y.Yolçiyev, F. Ə liyeva, A.A. Manafov, Surkova, A. Abidinb ə yova, Ş .R. İ brahimov, T.K.Mikay ı lov, Ş .R. İ brahimov v ə b. göst ə rm ə k olar. Entomoloji t ə dqiqatlar, h əşə ratlar qruplar ı n ı n faunastik kompleksl ə rinin öyr ə nilm ə si il ə A.V.Boqarev, Çerno- va, Miram, Sidorski, S.P.Tarbinski, N.P.S ə m ə dov, V.N.Ru ş anova, Ş .M. C ə f ə rova, A. Ə .Abdinb ə yova, N.B.Mirz ə yeva, N.C.V ə zirov, R.M. Ə f ə ndi, X. Ə . Ə liyev, Z.M.M ə mm ə dov, A. Ə . Ə liyev, L.M. Rzayeva v ə b. t ə r ə find ə n apar ı lm ı ş d ı r. Helmintoloji t ə dqiqatlar K. İ .Skryabin, P.P.Popov, S.M. Ə s ə dov, H. Ə .Qas ı mov, İ . Ə .Sad ı qov, fitohelminto- loji t ə dqiqatlar is ə Q. Ə .Qas ı mova t ə r ə find ə n yerin ə yetirilmi ş dir. Quru faunas ı seksiyas ı üzr ə m ə m ə lil ə r, qu ş lar, ilanlar, suda-quruda ya ş ayanlar, onur ğ as ı zlar, Q ı z ı la ğ ac v ə Zaqatala qoru ğ unun faunas ı , qansoran h əşə rat, parazit qurdlar, ə kinl ə rin nematodlar ı , t ə r ə v ə z v ə bostan z ə r ə rvericil ə rin öyr ə nilm ə si üzr ə t ə dqiqatlar apar ı lm ı ş d ı r. Bu istiqam ə td ə i ş l ə rin ə sas t ə dqiqatç ı lar ı ndan A.N.Arqiropulo, V.S.Yelpatyevski, N.K.Vere ş aqin, A.M. Ə l ə kb ə rov, X.M. Ə l ə kb ə rov, ornitoloji t ə dqiqatlar ı n mü ə llifl ə rind ə n is ə A.Y.Tuqarinov, M. Ə . Ə hm ə dov, Y.V.Kozlova-Pu ş karyeva, N.K.Vere ş aqin, A.N. Xanm ə mm ə dov, D.Q.Tuayev, V. İ .Vasilyev, İ .R.Babayev v ə b. göst ə rm ə k olar. Su faunas ı seksiyas ı üzr ə Az ə rbaycan ə razisind ə X ə z ə rin bal ı qlar ı , ali x ə rç ə ngkimil ə ri, kollektor sular ı v ə irriqasiya sisteml ə rinin biologiyas ı , Az ə rbaycan ı n hidrobiologiyas ı v ə s. öyr ə nilmi ş dir. Hidrobioloji v ə ixtioloji t ə dqiqatlar A.N.Derjavin, Ə .N. Ə lizad ə , Ə .H.Qas ı mov, M. Ə .Salmanov, Y. Ə . Ə bdürr ə hmanov, R.A.Qay ı bova, H.S.Abbasov, A.N. Smirnov, Z.M.Quliyev v ə b. t ə r ə find ə n yerin ə yetirilmi ş dir. Haz ı rda Az ə rb.MEA Zoologiya İ nstitutu ə m ə kda ş lar ı n ı n v ə dig ə r mü ə ssis ə v ə ali m ə kt ə bl ə rd ə çal ı ş an zooloqlar ı n apard ı qlar ı çoxillik t ə dqiqatlar ı n n ə tic ə sind ə Az ə rbaycan ı n z ə ngin heyvanlar al ə mind ə n (t ə xmin ə n 18 min heyvan növü) a ş a ğ ı dak ı lar mü ə yy ə n edilmi ş dir: 1500 növd ə n art ı q ibtidai, 1200 növd ə n çox heyvanlarda parazitlik ed ə n qurdlar (helmintl ə r), 300 növd ə n art ı q fitohelmint, t ə xmin ə n 290 növ rotatori, 360 növd ə n çox x ə rç ə ngkimi, t ə qrib ə n 14 min növ h əşə rat, 1100 növd ə n art ı q hörümç ə kkimi, 181 növ ilbiz, 101 növ v ə forma bal ı q, 10 növ suda-quruda ya ş ayan, 54 növ sürün ə n, 348 növ qu ş , 97 növ m ə m ə li (o cüml ə d ə n 13 növ h əşə ratyey ə n, 24 növ yarasa, 29 növ g ə mirici, 2 növ dov ş an kimi, 19 növ y ı rt ı c ı , 9 növ d ı rnaql ı , 1 növ kür ə kayaql ı ). Respublika faunas ı ndan 109 növ heyvan «Az ə rbaycan ı n Q ı rm ı z ı kitab ı »na daxil edilmi ş dir. Zoologiya institutu aliml ə rinin çoxillik t ə dqiqatlar ı n ı n t ə hlili v ə ümumil əş dirilm ə si n ə tic ə si olan 50-d ə n art ı q monoqrafiya institutda ə sasl ı t ə dqiqatlar ı n inki ş af ı n ı ə ks etdirir. Bunlardan «Az ə rbaycan faunas ı » seriyas ı ndan çoxcildli n əş rini (Az ə rb. dilind ə ) xüsusil ə qeyd etm ə k laz ı md ı r. Art ı q bu seriyadan 6 cild n əş r olunmu ş dur («Bal ı qlar», «Qu ş lar», «M ə m ə lil ə r», «X ə rç ə ngl ə r», «Rotatoril ə r», «Yarpaqyey ə n böc ə kl ə r»). Mü ə llifl ə r kollektivinin «Az ə rbaycan ı n heyvanlar al ə mi» adl ı 3 cildlik ə s ə ri rus dilind ə n əş r edilmi ş dir, ə s ə rd ə Az ə rbaycan ə razisind ə v ə X ə z ə r d ə nizin ə qon ş u sah ə l ə rd ə ya ş ayan bütün heyvan qruplar ı n ı n zooloji t ə dqiqi ümumil əş dirilmi ş dir. Haz ı rda ə s ə r Az ə rbaycan dilind ə n əş r ə haz ı rlan ı r. Zoologiya İ nstitutunun n ə zdind ə zooloji muzey 1971-ci ild ə n f ə aliyy ə t göst ə rir v ə 1987-ci il ə q ə d ə r ona A. İ . Xanm ə mm ə dov r ə hb ə rlik etmi ş dir. H ə min ild ə n sonra İ .R.Babayev muzeyin müdiri v ə zif ə sind ə i ş l ə yir. Haz ı rda muzeyd ə onur ğ as ı zlar v ə onur ğ al ı lar faunas ı n ı s ə ciyy ə l ə ndir ə n 800-d ə n çox eksponat vard ı r. Eksponat- lar aras ı nda sürün ə nl ə r, suda-quruda ya ş ayanlar, bal ı qlar, qu ş lar v ə m ə m ə lil ə r sinfinin nümay ə nd ə l ə rinin müq ə vvalar ı , müxt ə lif heyvanlar ı n embrionlar ı , molyusklar ı n, x ə rç ə ngkimil ə rin, d ə risitikanl ı lar ı n, su h əşə ratlar ı n ı n, eyni zamanda müxt ə lif heyvanlar ı n helmintl ə ri, Az ə rbaycan torpaq v ə bitkil ə rinin nematodlar ı , el ə c ə d ə k ə nd t ə s ə rrüfat ı bitkil ə ri z ə r ə rvericil ə rinin qruplar ı üzr ə kolleksiyalar ı vard ı r. Muzeyd ə xarici ölk ə l ə rin faunas ı n ı ə ks etdir ə n nümun ə l ə rin müq ə vvalar ı da vard ı r. Onlardan Hindistan fili, ş ir, züraf ə seyrçil ə rd ə böyük maraq do ğ urur. H ə r il muzey ə 10 mind ə n art ı q ekskursant g ə lir. Bura kollektiv hal ı nda Bak ı şə h ə ri rayonlar ı n ı n orta m ə kt ə bl ə rinin ş agirdl ə ri, texnikumlar ı n ı n, litseyl ə rin v ə ali m ə kt ə bl ə rin t ə l ə b ə l ə ri g ə lirl ə r. |