Q ə r I b m ə mm ə dov, mahmud X
Yüklə 10,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- «Poykiloterm» v ə «qomoyoterm»
| 2.2. Orqanizmin h
ə yat ı nda fiziki v ə kimy ə vi mühit faktorlar ı n ı n ə h ə miyy ə ti 2.2.1. Temperaturun orqanizm ə t ə siri Temperatur – mühüm limitl əş dirici faktorlardan hesab olunur. Temperatur daim t ə sir göst ə r ə n faktor say ı l ı r; onun k ə miyy ə tc ə göst ə ricisi geni ş co ğ rafi, mövsümi v ə sutkal ı q müxt ə lifliyi il ə s ə ciyy ə l ə nir. Bel ə ki, s ə hrada qum s ə thind ə temperatur 60 0 C-y ə qalxa bilir, Şə rqi Sibird ə is ə havan ı n minimum temperaturu m ə nfi 70 0 C-y ə enir. Ümumiyy ə tl ə , +50-d ə n -50 0 C temperatur diapazonu biosferd ə temperatur şə raitin fundamental xarakteristikas ı hesab olunur, h ə rç ə nd bu parametrl ə rd ə n sapmalar da olur. İ qlim zonalar ı na gör ə temperatur rejimind ə ki f ə rq – Arktika v ə Antarktikan ı n s ə rt v ə uzun sür ə n q ı ş ı v ə s ə rin q ı sa yay ı olan qütb s ə hralar ı ndan, yüks ə k v ə nisb ə t ə n sabit temperatur il ə seçil ə n ekvator vilay ə tl ə rin ə q ə d ə r yax ş ı t ə zahür olunan konkret ə razinin temperatur şə raitin ə d ə niz ə olan yax ı nl ı ğ ı , relyef v ə dig ə r faktorlar t ə sir göst ə rir. A ş a ğ ı en dair ə sinin sahil vilay ə tind ə v ə ya rütub ə tli tropikada temperatur rejimi yüks ə k stabilliyi il ə f ə rql ə nir. M ə s ə l ə n, Ekvatorda temperaturun illik d ə yi ş m ə amplitudu c ə mi 6 0 C, Konqo çay ı hövz ə sind ə orta ayl ı q kontinental f ə rqi -1-2 0 C t əş kil edir. Halbuki, kontinental s ə hralarda temperaturun sutkal ı q f ə rqi 25-38 0 , mövsümi f ə rqi is ə 60 0 C-d ə n yuxar ı ola bil ə r. Avropa kontinentinin ş imali- şə rqind ə a ş a ğ ı orta illik temperatur fonunda temperaturun mövsümi d ə yi ş m ə amplitudu 100 0 -y ə q ə d ə r t əş kil edir. Da ğ larda temperaturun ş aquli qradiyenti, temperatur rejiminin yamaclar ı n c ə h ə tind ə n, parçalanma d ə r ə c ə sind ə n as ı l ı l ı ğ ı yax ş ı t ə zahur olunur. Torpaqda temperatur şə raiti daha çox «hamar» (z ə if) gedir. Ə g ə r torpa ğ ı n s ə thind ə temperaturun d ə yi ş m ə si hava temperaturunun dinamikas ı n ı ə ks etdirirs ə , d ə rinliy ə getdikc ə mövsümi v ə dig ə r temperatur t ə r ə ddüdü azal ı r v ə temperatur rejimi canl ı orqanizml ə r üçün stabil ə lveri ş li olur. Qeyd edildiyi kimi ist ə nil ə n növ üçün tolerantl ı q hüdudu maksimum v ə minimum letal (öldürücü, m ə hvedici) temperatur hesab olunur, bu hüduddan k ə narda növ istid ə n v ə ya soyuqdan ölümcül z ə d ə al ı r. B ə zi nadir istisnalar n ə z ə r ə al ı nmasa, bütün canl ı lar 0 v ə 50 0 C temperaturu aras ı nda ya ş ama ğ a qadirdir, bu hal hüceyr ə protoplazmas ı n ı n xass ə l ə ri il ə ba ğ l ı d ı r. «Optimal interval»da orqanizml ə r özl ə rini rahat hiss edir, f ə al çoxal ı r v ə populyasiyan ı n say ı art ı r. H ə yat ı n temperatur hüdudlar ı n ı n «a ş a ğ ı h ə yat f ə aliyy ə ti» k ə nar sah ə l ə rind ə orqanizml ə r özünü s ı x ı lm ı ş hiss edir. Sonrak ı soyumada – «dözümlülüyün a ş a ğ ı s ə rh ə di» hüdudunda v ə ya istilyin «yuxar ı dözümlülük s ə rh ə di» hüdudunda orqanizml ə r «ölüm zonas ı »na daxil olaraq m ə hv olur. Bu misalla bioloji davaml ı l ı ğ ı n ümumi qanu- nu izah olunur (M.Lammottuya gör ə ). Bunu ist ə nil ə n mühüm limitl əş dirici faktora aid etm ə k olar. «Optimal interval» ı n ölçüsü orqanizmin dözümlülük (davaml ı l ı q) «ölçüsü»nü, y ə ni onun faktora qar ş ı tolerantl ı q ölçüsünü v ə ya «ekoloji valentliyi» s ə ciyy ə l ə ndirir. Heyvanlar ı n temperatura gör ə adaptasiya olunma prosesl ə ri «Poykiloterm» v ə «qomoyoterm» heyvanlar ı n t əşə kkül tapmas ı na s ə b ə b olmu ş dur. Heyvanlar ı n ə ks ə riyy ə ti poykiloterm, y ə ni onlar ı n b ə d ə nl ə rinin temperaturu ə traf mühitin temperaturunun d ə yi ş m ə si il ə d ə yi ş ilir. Bura suda-qurada ya ş ayanlar, sürün ə nl ə r, h əşə ratlar v ə s. 33 daxildir. Heyvanlar ı n az hiss ə si qomoyoterm v ə ya b ə d ə nin temperaturu xarici mühitin temperaturundan as ı l ı olmayaraq d ə yi ş mir. Bura m ə m ə lil ə r (o cüml ə d ə n insan) v ə qu ş lar aiddir. M ə m ə lil ə rin b ə d ə ninin temperaturu 36-37 0 , qu ş lar ı nk ı is ə 40 0 C olur. S ı f ı r d ə r ə c ə d ə n a ş a ğ ı temperaturda yaln ı z qomoyoterm heyvanlar aktiv h ə yat sür ə bilir. Poykiloterml ə r s ı f ı r d ə r ə c ə d ə n a ş a ğ ı temperatura dözs ə d ə bu zaman onlar h ə r ə k ə tini dayand ı r ı r. Bitkil ə rin h ə yat ı nda da temperatur mühüm rol oynay ı r. Temperatur 10 0 C yüks ə ldikd ə fotosintez prosesinin intensivliyi iki d ə f ə art ı r, bu +30-35 0 C-y ə q ə d ə r mü ş ahid ə olunur, lakin temperaturun sonrak ı yüks ə lm ə si n ə tic ə sind ə fotosintezin intensivliyi a ş a ğ ı dü ş ür, +40-45 0 C-d ə is ə bu proses dayan ı r. Ayr ı -ayr ı co ğ rafi zonalar ı n bitkil ə ri temperatura müxt ə lif cür t ə l ə bat göst ə rir. M ə lum oldu ğ u kimi tropik me şə l ə rin bitkil ə ri +5, +8 0 C temperaturda z ə d ə l ə nir. Uzaq Şə rq v ə Sibir me şə l ə rind ə bit ə n qara ş am cinsi is ə -70 0 ş axtalara davam g ə tirir. Bitkil ə ri istiliyin k ə nar defisitliyi şə raitin ə adaptasiya olunmas ı na gör ə üç qrupa bölm ə k olar: 1. Soyu ğ adavaml ı olmayan bitkil ə r – suyun donma temperaturu şə raitind ə güclü z ə d ə l ə nir v ə m ə hv olur. Bura «ya ğ ı ş l ı » me şə l ə rin bitkil ə ri v ə isti d ə nizl ə rin yosunlar ı daxildir. 2. Ş axtaya davams ı z bitkil ə r – a ş a ğ ı temperatura dözür, lakin toxumalar ı nda buz ə m ə l ə g ə ldiyi vaxt m ə hv olur. İ lin soyuq dövrü ba ş land ı qda onlarda toxuma ş ir ə l ə rind ə v ə sitoplazmada osmotik aktiv madd ə l ə rin qat ı l ı ğ ı art ı r, bu is ə donma n ə tic ə sini -5-7 0 C a ş a ğ ı sal ı r. Hüceyr ə l ə rd ə su donma nöqt ə sind ə n a ş a ğ ı da soyuya bil ə r, h ə dsiz soyuma v ə ziyy ə ti bir neç ə saat davam ed ə bilir. Bura b ə zi h ə mi şə ya ş ı l subtropik bitkil ə r aiddir. Vegeta- siya dövründ ə bitkinin yarpaql ı budaqlar ı ş axtaya davam g ə tirmir. 3. Buzadavaml ı v ə ya ş axtaya davaml ı bitkil ə r q ı ş ı soyuq keç ə n mövsümi iqlimli vilay ə tl ə rd ə bitir. Güclü ş axtalar zaman ı a ğ ac v ə kollar ı n yerüstü orqanlar ı donur, bununla bel ə h ə yat f ə aliyy ə tini saxlaya bilir. Yüks ə k temperatura adaptasiya olunma d ə r ə c ə sin ə gör ə orqanizml ə ri a ş a ğ ı dak ı qruplara bölm ə k olar: 1. İ stiy ə davams ı z növl ə r - +30…+40 0 -d ə z ə d ə l ə nir: eukariotik yosunlar, su çiç ə kli bitkil ə ri, yerüstü mezofitl ə r. 2. İ stiy ə dözümlü Yüklə 10,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|