Poetika izm 2
Yüklə 2,43 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Key words
______________________________________________________ Poetika.izm 21 Şəfa CƏBİYEVA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu shafaajabiyeva@gmail.com BƏDİİ QƏHRƏMANIN ESTETİK OBYEKTİVLİYİ: DÜNƏN VƏ BU GÜN Açar sözlər: yeni dövr, yeni qəhrəman axtarışları, bədii qəhrəmanın estetik bütövlüyü, ənənə və novatorluq Key words: new period, searches for new character, the esthetic integrity of art character, tradition and novality Bədii ədəbiyyatda qəhrəman problemi əslində sırf ədəbi bir problem olaraq qalmır, bütövlükdə ədəbi meyili və cərəyanların mahiyyət səciyyəli xüsusiyyəti olmaqla, onun formalaşdığı ictimai mühitin xarakterini açıq- layır. Yəni hər bir dövrün ədəbi qəhrəmanını öyrənib təhlil etmək, bu dövrün düşüncəsi, sosial psixologiyası, cəmiyyətdaxili münasibətlər siste- mi ilə bağlı olan bir məsələdir. Dəyişən ictimai-mədəni mühit təbii olaraq, insan barəsində yeni təsəvvürlər və baxışlar sistemi formalaşdırır, bu isə ədəbiyyatda qəhrəman probleminin hər dövrdə özünəməxsus şəkildə həl- linə gətirib çıxarır. Lakin qəhrəmanın estetik obyektivliyi bütün dövrlərdə ədəbiyyatın başlıca dəyər və keyfiyyətlərindən biri olaraq qalır. M.Baxtin “Müəllif və qəhrəman estetik fəaliyyətdə” adlı əsərində bədii qəhrəmanın estetik obyektivliyi barədə belə yazır: “...Qəhrəmanla bağlı hadisələrə həyati (idraki-etik) maraq müəllifin bədii marağı ilə hopdurulur. Bu mənada estetik obyektivlik idraki və etik obyektivliyə nisbətən başqa istiqamətə yönəlir: bu sonuncu obyektivlik – verilmiş şəxsin və hadisənin hamı üçün əhəmiyyətli olan və yaxud belə qəbul olu- nan, hamı üçün əhəmiyyətli olmağa, etik və idraki bütövlüyə can atan dəyərlər baxımından qərəzsiz qiymətləndirilməsidir; estetik obyektivlik üçün dəyər mərkəzini qəhrəmanın bütövlüyü və ona aid olan hadisələr təşkil edir, bütün etik və idraki dəyərlər buna tabe olmalıdır...” [1, s. 14- 15]. Baxtin qəhrəmanın estetik obyektivliyi dedikdə, onun (qəhrəmanın) bədii təfəkkürdəki obyektivliyini nəzərdə tutur. Təbii ki, həyatı bədii ifadənin sənətkar təxəyyülündəki bədii obyektivliklə tənasübü ən müxtəlif amillərdən asılıdır. Burada əsas məsələ odur ki, müəllifin bədii düşüncə- sindəki həqiqi (“obyektiv”) obrazlar bədii əsərdə adekvat ifadə oluna bilsin; Baxtinin ifadəsi ilə desək, müəllifin bədii əsərdə qəhrəmanlara münasibəti bütövlükdə və axıracan açılmaq imkanı əldə etsin. ______________________________________________________ Poetika.izm 22 Sovet dövründə “müsbət qəhrəman” problemi sovet ideologiyasının təzahürü kimi ortaya atıldığından və həyatın bütün müsbət təzahürləri “müsbət estetik idealın” ifadəçisi olan həmin “müsbət qəhrəman” obrazla- rında cəmləşdirildiyindən, habelə buna rəğmən “mənfi tiplər” tamamilə mənfi, insani hisslərdən məhrum, köhnəliyin təcəssümü kimi təsvir olun- duğundan insan obrazları bədii-estetik-psixoloji meyarlarla deyil, siyasi meyarlarla müəyyənləşdirilirdi. Bu isə, Elçinin qeyd etdiyi kimi, nəticə etibarilə ədəbiyyatda müqəvva “müsbət qəhrəmanlar” silsiləsinin yaran- masına gətirib çıxarırdı. “Romanların, pyeslərin, hətta poemaların kon- fliktlərini “müsbət” insanlarla “mənfi” insanların sosioloji mübarizələri təşkil etdi və həmin “mənfi” – “müsbət” təsnifatını bədii-etik-psixoloji meyarlar deyil, siyasi meyarlar müəyyənləşdirdi. Yəni hakim ideologiyanı təcəssüm etdirən surət “müsbət” idi və o, “mənfi” ola bilməzdi, bu ideologiyaya yad hərəkətlərə yol verən isə heç vəchlə “müsbət” surət ola bilməzdi” [2, s. 37]. Bununla belə, 60-cı illərdən etibarən yeni ədəbi nəsrin nümayəndələri (Anar, Elçin, Y.Səmədoğlu, S.Əhmədov, F.Kə- rimzadə, İ.Şıxlı, V.Babanlı və b.) öz qəhrəmanlarını heç bir “müstəs- nalığı” ilə seçilməyən adi, sıravi adamlar arasında axtarmağa, onların həyat və düşüncələrini qələmə almağa başladılar. Yəni, yeni nəsrin qəhrə- manları adi adamlardan ibarət olduğundan, bu ədəbi cərəyanın formalaş- dırdığı yeni qəhrəman konsepsiyasının əsasında məhz hər bir insanın, fərdin, şəxsiyyətin özlüyündə dəyərliliyi, əvəzedilməzliyi və təkrarsızlığı ideyası, düşüncəsi durmağa başladı. Əslində, bu tendensiyanın özü Azərbaycan ədəbiyyatında yeni de- yildi. Hansısa müstəsna xidmətləri olan, sosial çəkisi ilə fərqlənən mü- bariz şəxsiyyətlərin deyil, cəmiyyətin sıravi üzvlərinin ön plana çıxarıl- ması meyli dünya ədəbiyyatında çoxdan təsbit olunmuşdu. Avropa ədə- biyyatı artıq bu sahədə böyük təcrübəyə malik idi, “psixoloji nəsr” üs- lubunda böyük sənət nailiyyətləri qazanmışdı. Dünya ədəbiyyatı nəhəng- lərindən O.Balzak, Q.Flober, L.Tolstoy, Qoqol kimi yazıçıların əsərlərin- də sıravi qəhrəmanlardan ibarət zəngin personajlar mövcud idi. Klassik Azərbaycan nəsrinin də insanın daxili aləmini təsvir sahəsində müəyyən təcrübəsi vardı. Bu sırada C.Məmmədquluzadə, Y.V.Çəmənzəminli, Ə.Haqverdiyev, N.Nərimanov, S.M.Qənizadə, S.S.Axundov, A.Şaiq və s. kimi sənətkarların yaratdıqları sıravi qəhrəman obrazlarını xatırlatmaq yetərlidir. Yəni “altmışıncılar” qəhrəman obrazı yaradıcılığı təcrübəsi və ənənəsindən faydalanmaqla həyati gerçəkliyi bədii gerçəkliyə çevirməkdə çox böyük üstünlük əldə etmiş oldular, belə ki, qəhrəmanların, bütöv- lükdə həyati lövhələrin sənətkar təxəyyülündən bədii mətnə adekvat su- rətdə “verilməsi”, “ötürülməsi” qeyri-yaradıcı faktorlardan daha artıq, bədii-estetik-psixoloji amillərdən asılı oldu. Yüklə 2,43 Mb. Dostları ilə paylaş:
|