O’zbekstan respublikasi joqari ha’m orta arnawli ta’Lİm wa’ZİRLİGİ berdaq atindag’I

to’menlewi, sho’kpelerdin’ tu’siwi h’a’m parlanıwlar jatadı. Ag’ıstın’ jaylasıwına baylanıslı suw 

ag’ısı u’stin’gi teren’ligi boylap, tu’bindegi h’a’m jag’a boyı dep bo’linedi.  

 Traektoriyası boyınsha-tuwrı  sızıqlı; tsiklonlı h’a’m antitsiklonlı; suw bo’lekshelerinin’ 

qozg’alıw xarakterine qaray-laminarlı h’a’m turbulentli; fizika-ximiyalıq o’zgesheliklerine 

baylanıslı  jıllı, salqın, duzlı h’.t.b. turaqlılıg’ı boyınsha -o’zgermeytug’ın, waqtı-waqtı yamasa 

belgili waqta h’a’m waqıtsha bolıp bo’linedi. 

 Suwdın’ aralasıwında gidrobiontlardın’ o’zleri de u’lken rol oynaydı. Ol awqatlanıw 

h’a’m dem alıwı menen turbulent ag’ıstı payda etedi, aktiv h’a’reket etiwi menen suwdı 

aralastıradı. Suwdın’ h’a’reketi gidrobiontlarg’a tuwrı h’a’m qosımsha tu’rde ta’sir etedi. 

Gidrobiontlarda suwdın’ h’a’rektin qabıl etiwshi h’a’r qıylı retseptorları boladı. Balıqlar suwdın’ 

tezligin h’a’m ag’ıstın’ bag’ıtın qaptal liniya organlarının’ ja’rdeminde baqlaydı, rak ta’rizliler 

antenaları menen, mollyuskalar mantiya o’simshelerindegi retseptorları menen baqlaydı sezedi. 

Ko’pshilik omırtqasızlarda suwdın’ terbelisin qabıllawshı vibroretseptorları boladı. 

Grebneviklerde bular epiteliyasında shayanlarda-dene u’stindegi oyıs jerinde jaylasadı. Shıbın 

shirkeylerdin’ lichinkaları h’a’r qıylı murtshaları h’a’m qılshıqları menen sezedi qabıl etedi. 

 

   

 

Grunttın’ fizika-ximiyalıq qa’siyeti. 

 Grunttın’ fizika-ximiyalıq qa’siyetinin’ suw tu’bindegi organizmler ushın ekologiyalıq 

a’h’miyeti bo’lekshenin’ razmerine, bir-birine birigiw tıg’ızlıg’ına, ag’ıs penen juwılıw 

da’rejesine h’a’m asılısıp ju’riwshi materiallardın’ sho’giw tempinin’ akkumlyatsiyasına 

baylanıslı. grunttın’ fizikalıq qa’siyeti onın’ mexanikalıq yamasa granulometriyalıq sostvı menen 

xarakterlenedi, yag’nıy suw tu’binde sho’kpe payda etiwshi tu’yirtpek bo’lekshenin’ razmeri 

tu’siniledi. Mayda tu’yirtpekli grunt bos grunt delinedi. Bug’an saz ılaylı (pelitı)-glinı, balshıq 

ılaylı (selitı, alevritı)-ilı h’a’m qumlı jerler kiredi. 

 Bulardın’ tu’yirtpeginin’ razmeri 0,01-0,1 h’a’m 0,1-1,0 mm boladı. Qattı gruntlar mayda 

taslı shege  (0,1-1sm), mayda dumalaq tas- (galka(1-10), jumalaq taslı-valun (10-100sm) h’a’m 

u’lken bir bo’lek tas yamasa qandayda jer ( 1 m-den u’lken bolsa ). Mayda tu’yirshikli gruntlar 

o’zindegi juqa fraktsiyalarg’a baylanıslı (chastits melche 0,01 mm) qum, ılaylı qum, qumlı ılaylı, 

ılay h’a’m sazlı ılay bolıp bo’linedi. Gruntqa baylanıslı organizmler  sten h’a’m evriedaficheskiy 

dep bo’linedi. (3daph9n-pochva, grunt). Usılardan birinshisi tek g’ana qanday da bir substratqa 

iykemlesken boladı. 2-si h’a’r qıylı gruntlarda tirishilik etedi. Stenedafikalıq formalardı 

to’mendegishe bo’ledi. Litofil-taslarda tirishilk etiwshi argillofil-sazlı jerde jasawshılar h’a’m 

pelofil-ılaylı jerde jasawshılar psammofil-qumda tirishilik etiwshiler. (lithos- tas (kamen), 

psammos-  3um(pesok), pelos-(il), ılay, argillos-sazlı (glina). O’zine ılayıq emes substratta 

ushırassa onda ol ja’bir ko’redi yamasa o’ledi. Ms: su’yir shıbınnın’ komar lichinkasın 

---

chironomus dorsalis, iri qumda o’sirse osobinin’ 88 

   o’ledi, mayda qumda -57  , qumlı ılayda 

h’a’m ılayda 23 h’a’m 16

   o’ledi. (Konstantinov 1958).  

 

 

---

4-sanlı lektsiya 

Tema: Ta’biyg’ıy suwlarda ushırasatug’ın zatlar. (2 saat) 

 

Jobası: 

 

1. Organizmlerdin’ kislorodqa bolg’an talabı. 

2. Suwdag’ı serevodorod -kukirtli vodorod H

2

S. 

3. Mineral duzlardın’ ionı. 

4. Vodorodlı ionlar h’a’m  okisleniw qa’lpine keliw potentsialı  

5. Suwdag’ı erigen organikalıq zatlar   

6. Suwdag’ı aralaspay yamasa asılısıa turg’an zatlar 

7. Temperatura,svet h’a’m basqada terbelis qubılısları 

8. Ses,elektr tog’ı h’a’m magnetizm 

 

  Tirek so’zler.

 

Gazler, kislorod, dixotomiya, gomooksigeniya, uglekislıy gaz, polixet, 

metan, evrigalin, stenogalin, siltili, alkalifil, atsidofil, detrit, disfotika, afotika, ekolakatsiya, 

eugamin, miksogamin, gipergamin 

 

  Ta’biyg’ıy suw N

g’

 h’a’m O

g’

 -tan turıwshı ximiyalıq birikpe tu’rinde ushıraspaydı, al 

suwdın’ molekulasına h’a’r qıylı zatlar kiredi. Bul zatlar suw organizminin’ tirishiliginde h’a’r 

qıylı rol oynaydı. Suwdın’ h’a’r qıylı gazlar menen toyınıw da’rejesi mineral duzlardın’ ionının’ 

kontsentratsiyası, vodorod ionının’ h’a’m organikalıq zatlardın’ asılısıp ju’riwshi zatlardın’ 

sostavı h’a’m kontsentratsiyası, u’lken ekologiyalıq a’h’miyetke iye.  

 Gazlar. Suwda ushırasıwshı bo’lek ayrım gazlardın’ sanı yamasa mug’darı olardın’ 

ta’biyatına, atmosferadag’ı partsial basımg’a h’a’m suwdın’ o’zinin’ jag’dayına, jeke onın’ 

temperaturası h’a’m duzlılıg’ına baylanıslı boladı. Suw organizmlerine ayrım gazlardan O

g’

 , 

SO

g’, 

NS

g’

-cervodorod h’a’m SN

n’

 u’lken a’h’miyetke iye. 

  Kislorod. Suwdın’ kislorod penen toyınıwı tiykarınan atmosferadan kiriwi h’a’m 

o’simliklerdin’ fotosintezinen bo’lingen kislorod esabınan boladı. Kislorodtın’ azayıwı, suwdan 

atmosferag’a shıg’ıw na’tiyjesinde h’a’m okisleniw protsessine, tiykarınan dem alıwg’a 

sarıplanadı. Suwdın’ kislorodtı absorbtsiyalaw koeffitsenti 0

  S da 0,04898 ge ten’. Bul gazdın’ 

atmosferada normal saqlanıwı (210 ml/l) 1 l suwda 210 ml x 0,04898=10,29 ml kislorod erigen 

boladı. 

 Temperaturanın’ duzlılıqtın’ artıwı na’tiyjesinde O

2 

nin’ absorbtsiyalaw koeffitsenti 

azayadı h’a’m normal kislorodtı saqlawı to’menleydi. Vodoemlardın’ ayrım zonasının’ 

---