O’zbekstan respublikasi joqari ha’m orta arnawli ta’Lİm wa’ZİRLİGİ berdaq atindag’I
Yüklə 0,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 1-evfotikalıq
- 5-sanlı lektsiya (2 saat) Tema: Gidrosfera h’a’m onın’ organizmleri.
- Tirek so’zler.
- Jer betinde tirishiliktin’ kelip shıg’ıwı
Svet. Svettin’ ekologiyalıq a’h’miyeti a’sirese fotosintezlewshi o’simliklerge za’ru’r. Bunın’ jetispewshiliginen okean tu’binde o’simlik joq. Ko’pshilik h’aywanlarg’a svet ortalıqtı tanıw biliw ushın h’a’m h’a’reketin, bag’darın biliw ushın kerek. Svet faktorının’ qadag’alawı na’tiyjesinde zooplankton h’a’m balıqlar migratsiya jasaydı. Svet az da’rejede bolsada zat almasıwg’a jınıs kletkalarının’ pisip jetilisiwine de ta’sir etedi. Mollyuskalarda suw o’gizinde(prudovik) jaqtılıq jetkiliksiz bolsa tuwg’ıshlıg’ı to’menleydi. Suw organizmleri jaqtını ko’zleri h’a’m h’a’r qıylı fotoretseptorları ja’rdeminde qabıllaydı. Adam menen h’a’m basqada jer u’sti omırtqalılar menen salıstırg’anda balıqlar jaqınnan ko’re aladı. Ko’pshilik balıqlar 1- metr aralıqtag’ı predmetti ayıra aladı. Jaqtının’ suw qatlamında kem-kem to’menlep joq bolıwına qaray 3 -zonag’a bo’ledi. Joqarg’ı zona fotosintez ushın jaqtılıq jetkilikli bolg’an jerleri
Ses elektrichestvo h’a’m magnetizm gidrobiontlardın’ tirishiliginde signallıq rol oynaydı. Sesti qabıllaw jer u’sti organizmlerine qarag’anda suw organizmlerinde jaqsı rawajlang’an. Sestin’ tarqalıwı h’awag’a qarag’anda suwda tez tarqaladı. Ayrım gidrobiontlar infrazvuk terbelisin qabıllaydı. (8-13 Gts). Usının’ na’tiyjesinde suw du’beleyin aldın ala sezip jag’a boyınan qashadı. Ms: Meduza 15-saat burın dawıl bolatug’ının sezedi. Ko’pshilik gidrobiontlarda ekolokatsiya jaqsı rawajlang’an. Kitler sonın’ ja’rdeminde awqat ushın toplang’an planktonlardı izleydi (Klumov, 1962). Ekolokatsiya ja’rdeminde suwdag’ı su’t emiziwshiler tek awqat zatın izlew menen sheklenbey bir-biri menen baylanıs h’a’m ku’nnin’ aktivligi menen baylanıslı boladı. Ta’biyg’ıy cuwlarda h’a’lsiz ta’biyg’ıy elektr togi boladı, jer magnetizmi menen baylanıs h’a’m ku’nnin’ aktivligi menen baylanıslı. Balıqlar jerdin’ magnit maydanın qabıllaydı h’a’m magnit meridianı boyınsha bag’ıtlanıwı mu’mkin. Ha’zirgi waqta 300 -dey tu’r balıqta arnawlı elektr togin payda etetug’ın organı bar ekenligi belgili. Bulardı sha’rtli tu’rde elektr zaryadına qaray 3-gruppag’a bo’ledi. 1.-u’lken elektrlik organı bar balıqlar, o’zinen 20-100V elektr zaryadın shıg’aradı. Bularg’a elektr ugri, elektr skatı, elektrli som. Topılıs jasaw h’a’m qorg’anıw xızmetin atqaradı. 2-17V razryad shıg’aratug’ın organizmler. 3.- Arnawlı elektr organı joq organizmler. 5-sanlı lektsiya (2 saat) Tema: Gidrosfera h’a’m onın’ organizmleri. Jobası 1. Jer betinde tirishiliktin’ kelip shıg’ıwı. 2. Du’nya okeanı h’a’m onın’ organizmleri. 3. Suwdag’ı organizmlerdin’ jasaw jag’dayları. 4. Suw turg’ınlarına ulıwma xarakteristika. 5. Pelagial organizmler 6. Bental organizmler 7. Ha’r qıylı ken’likte h’a’r qıylı teren’likte ushırasatug’ın organizmler 8. Kontinental suw saqlag’ıshlardag’ı organizmler 9.Ko’l,jasalma suw saqlag’ıshlar,kanallar h’a’m egislik jerlerdi suwg’arıw sisteması,jer astı suwları h’a’m ondag’ı organizmler,u’n’gir suwları.
Tirek so’zler. materik tekshesi, kontinental sayızlıq, epipelagial, batipelagial, vertikal, gorizontal, supralitoral, grunt, suw massaları, dreyfli, biogen, nekton, bental,argilloreofil, psammoreofil, peloreofil,yuvenil.
Jer betinde tirishiliktin’ kelip shıg’ıwı Jer qabatında ushırasatug’ın suwdın’ mug’darı shama menen 30 . 10 h’ km q usıdan 15 . 10 h’ km q gidrosferag’a tuwra keledi, usınsha mug’darı litosferada par sıyaqlı h’a’m jin’ishke suwlar tu’rinde boladı. Ku’n nurının’ ta’sirinde u’zliksiz suwdın’ aylanısı boladı. Ha’r jılı du’nya okeanınan atmosferag’a 453 mın’ km q suw, al jer betinen 72 mın’ km q suw parlanadı. Jıl sayın usınsha mug’dardag’ı suw 525 mın’ km 3 jerge qar, jawın tu’rinde qaytıp tu’sedi. Bunday tu’rinde okeang’a azlaw tu’sedi. 411 al jerge 114 m km q . Du’nya okeanları kemisin 42 mın’ km 3
suwdı da’ryalardan aladı. Jer betinde tirishilik 1- ret suwda kelip shıqqanlıg’ı tuwralı barlıq tiykarlar bar. Ha’zirgi waqıtta 33 klass o’simliklerdin’ 18- klası gidrosferada ushırasadı, al 63- klas h’aywanlardan 60 klası ushırasadı. Jerdin’ suw qatlamı Du’nya okeanı kontinental suwlar h’a’m jer astı suwları tu’rinde ko’rsetiledi.
Du’nya okeanı, okeannan h’a’m qurg’aqlıqqa kirip turg’an ten’iz shetlerinen turadı. Ten’izlerdi ekige bo’ledi okraynıy-shetleri okean menen ken’ tu’rde baylanısqan (Barantsev, Karskiy, Shıg’ıs-Sibir) h’.t.b. h’a’m ishki ten’izler derlik barlıq ta’repi menen qurg’aqlıq penen qorshalg’an. (Qara, Azov, Qızıl, Jer Orta ten’iz) h’a’m ataw aralıq, ataw h’a’m arxipelag arasında jaylasqan. Du’nya okeanının’ ortasha teren’ligi 3760 metr maksimal teren’ligi 11024 metr (Marinskaya vpadina). Du’nya okeanının’ periperiyası yag’nıy shetki qurg’aq bo’limi teren’likke shama menen 200-600 metrge deyin kem-kem to’menley baslaydı. Demek materik ten’izlerdin’, okeanlardın’ sayız polosaları menen qaplang’an, bul bo’limi materik tekshesi yamasa kontinental sayızlıq delinedi. Ko ntinental sayızlıqtan keyin birden to’men tu’siw baslanıp, og’an materik yamasa kontinental tu’serlik yamasa materik skatı delinedi. Bul 3-4 mın’ metrden keyin okean lojasına o’tedi. (su’wret.1).
(1-suwret) Neretikalıq zona supra litoral Litoral okean zonası Kontinental otmel Sublitoral psevdoabissal Epipelagial Materik silon Bental Batipelagial Okean lojası Bental ultra absissal Abissopelagial Ultraabisso- pelagial
Materik u’stinde jaylasqan okean bo’limi yag’nıy sayız bo’limi suwdın’ 7,6 tuwra keledi. Materik tu’serligi-15,3 , al okean lojasına-77,1 tuwra keledi. Okeannın’ bental bo’limi u’sh zonag’a bo’linedi. Waqtı-waqtı tasıw da’rejesinen joqarıda jag’anın’ bo’limi supralitoral jaylasadı. (Supra-vıshe, l857s-bereg). Supralitoraldan to’mende litoral zona jaylasadı, yag’nıy tasıw waqtında suw baradı, al qaytıw waqtında ag’ıp ketedi. Onnan to’mende sublitoral jaylasadı. Bul o’z ishine fotosintezlewshi o’simliklerdin’ ushırasatug’ın jerin aladı. Egerde materik sayızlıg’ı 200 metrden teren’ bolsa, onda ja’ne psevdoabissal zonag’a bo’ledi, yag’nıy materik tu’serligine shekem. Materik tu’serligi batial bo’limin quraydı. Okean lojası abissal bo’limin quraydı, al 6-7 km den keyin ultraabissal bo’limine o’tedi. Okeannın’ suw qabatı bo’lek zonalarg’a bo’linedi vertikal h’a’m gorizontal bolıp. Suwdın’ joqarg’ı qatlamı 200 m teren’likke shekem epipelagial delinedi. (sublitoraldın’ to’mengi shegarasına shekem). Onnan teren’rekte jaylasqan qabat (batialdın’ to’mengi shegarasına shekem) batipelagial delinedi. Onnan keyin abissopelagial 6-7 km ge shekem, onnan arı ketse ultraabissopelagial delinedi.
Yüklə 0,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|