N. D. Teshaboeva gruntlar mexanikasi
Yüklə 6,66 Mb.
|
|
N.D.Teshaboeva GRUNTLAR MEXANIKASI, ZAMIN VA POYDEVORLAR fanidan O’QUV Q O’LLANMA Farg’ona-2019 y N.D.Teshaboeva GRUNTLAR MEXANIKASI, ZAMIN VA POYDEVORLAR fanidan O’QUV Q O’LLANMA Tahlim yopnalishi: 5610100 –Hizmatlar sohasi (uy-joy kommunal va maishiy hizmatlar O’zbekiston Oliy va o’rta mahsus ta’lim vazirligi oliy o’guv yurtlarining gurilish ihtisosligi talabalari uchun o’quv ‘sifatida ma’qullangan. Farg’ona 2019y Mazkur o’quv qo’llanma “Gruntlar mehanikasi, zamin va poydevorlar” fanidan amaliy mashgulotni bajarish va amaliy masalalarni yechish uchun talabalarga zaruriy qo’llanmalar beradi. Bunda masalalar yechilishining eng gulay va standartlar talabiga mos keladigan variantlar berilgan. O’zbekistonning turli shaharlari uchun tashgi iglim parametrlarini aniglash va binoning hajmiy rejaviy va konstrukiv yechimiga ularning ta’sirini kompleks baholash haqida mahlumotlar berilgan. Poydevorlarning turlari, sayoz yotqizilgan poydevorlar, loyih’alash h’amda h’isoblash usullari berilgan. Bino va inshootlarni cho’kuvchan lyossimon gruntlarda va seysmik rayonlarda qurish masalalari keltirilgan. O’quv qopllanma oliy o’quv yurtlarining qurilish ixtisosligi talabalariga mo’ljallab yozilgan. Retsenzentlar: TAQI.”Gidrotexnika inshootlari, zamin va poydevorlar” kafedrasi mudiri t.f.n. Toshhopjaev A. “KORXONA” UZGASK LITI direktori Yu.M.Axmedov SO’Z BOSHI “Gruntlar mexanikasi zamin va poydevorlar” fanining asosiy maqsadi bo’sh gruntlarning paydo bopliSh jarayonlari tarkibiy qismi, turlari, fizik-mexanik xossalari, buzilistashqi tahsir natijasida deformatsiyalari oprganiladi. Unda talabalar poydevorlarni ma’qul turlarini tanlash uchun eng zarur holatlarni bilib, gruntlar massivlarini ixtiyoriy chuqurligida hosil bo’layotgan zo’riqishlarni hisoblash yo’l yo’riqlarini hamda poydevorni loyihalash, topshiriqlar tuzishni hamda laboratoriya sharoitida gruntlarning mustahkamlik ko’rsatkichlarini aniqlash va ularni hisoblash sir – asrorlarini o’rganadilar. “Gruntlar mexanikasi, zamin va poydevorlar” fani bo’lajak quruvchi –bakalavrlarga zamin gruntlarni xossalarini oprganish, poydevorlarining to’g’ri yechimlarini tanlash va chegaraviy holatlar bo’yicha loyihalash asoslarini o’rgatadi. Ma’lumki, bino va inshootlarning zamin va poydevorlarni loyihalash masalasi muhim ahamiyatga ega, chunki zamin gruntlarining hilma-xilligi, ko’p turdagi poydevorlarning mavjudligi, tabiiy muhitning o’zgaruvchanligi va yer ostidagi mavjud tektonik o’zgarishlar loyihalash ishlarini qiyinlashtiradi. Qabul qilingan zamin va poydevorlar loyihasi iqtisodiy jixatdan samarador bo’libgina qolmay, balki bino va inshootni ko’p yillar davomida normal holda saqlab turmog’i lozim. KIRISH
Hozirgi paytda qurilayotgan bino va inshootlarning zamini har-xil gruntlardan iborat. Bunday gruntlarda zamin va poydevorlarni topgpri tanlaSh va loyihalaSh muhim masalalardan hisoblanadi. Bino va inshootlarni turgpunligi va mustaxkamligini tahminlaniShi poydevorni holatiga bogplig. Bino va inshootlarning gruntlarini oprganiSh va ularni zaminini tayyorlaSh va poydevorlarini barppo etiSh asosiy quriliShi iShlari hajmining katta gismini buzilistashkil etadi. Shuning uchun mopayyan Sharoitlarda bino va inshootlarni barpo etiShda inshoot zamini gruntlariga va poydevorlariga alohida talablar qopyiladi. Olingan bilimlar topgpridan-topgpri guriliSh iShlab chigariShi amaliyotida gopllanilib, Gruntlar mexanikasi,zamin va poydevorlar fani bino va inshootlar guriliShi kursi hisoblanadi va iShlab chigariSh texnologik tizimining ajralmas bopgpini hisoblanadi. Binolarning yer osti qismini poydevorlar deb ataladi va poydevorlar bino va inshootlardan tuShayotgan yuklarni – ogpirlikni toplab, uning taphsirini zaminga, yahni gruntlarning pastki qatlamlariga uzatib beradi yahni optkazadi. Shuningdek, poydevorlar inshootlarni yer osti suvlari tahsiridan ham saqlaydi. I BOB.GRUNTLAR MEXANIKASI. 1.1. GRUNTLAR MEXANIKASI TARIXIGA OID MApLUMOTLAR.***** Zamin va poydevorlar barpo etiSh tarixi qadim zamonlarga borib taqaladi. Eramizdan bir necha ming yillar avval Yunoniston, Arabiston, Chin (Xitoy), Xindiston, Turon (Oprta Osiyo) va Shunga opxShaSh taraqqiy etgan mamlakatlarda zaminga kopp yuk uzatuvchi yirik haShamatli binolar barpo etilgan. Misol tariqasida Nil daryosi sohilida bundan 4,5 ming yil avval qurilgan, oqpirligi 6 mln. tonnadan ziyod, zaminga 120 N/sm2 bosim uzatuvchi Xeops (Xufu) piramidasini keltiriSh mumkin. Qadimiy Yunoniston muhandislari noyob inshootlar barpo etiSh uchun yaxlit qoya gruntlarini izlaganliklari haqida eramizdan bir asr avval Vitruviy ismli bunyodkor opzining «Mehmorchilik haqida» risolasida yozib qoldirgan. Feodalizm davriga kelib koplab Shaharlar, haShamatli saroylar, inshootlar bunyod etila boShlandi. Ularni duShmandan himoya qiliSh maqsadida baland, qalin devorlar, nazorat minoralari qurila boShlandi. Masalan, Buyuk Xitoy devori, Moskvadagi Kremlgp devori. Ulardan zaminga uzatiladigan bosimlar miqdori 1 sm yuzaga opnlab kg ni buzilistashkil etardi. Shuning uchun ham opSha davrning yirik mutaxassisi Palladio opzining «Mehmorchilikka oid toprt asar» (1570 y.) kitobida inshootni buzilishdan saqlaSh maqsadida zamin va poydevorlarni mustaxkamlaSh zarurligini quruvchilarga tahkidlab optgan edi. Mustahkam va nihoyatda oddiy zamin barpo qiliSh va undan opta murakkab qurilmali inshoot yaratiSh, ayniqsa sohibqiron Amir Temur davriga hosdir (Oq saroy, Bibixonim madrasasi va b.) U davrda yaratilgan bino va inshootlar zamini opzining piShiqligi va har qanday buzilistashqi tahsriga chidamliligi jihatidan benuqsondir. Bobokalonimiz Abu Rayxon Beruniy opzining asarlarida inshootlar bunyod etiShda zamin tayyorlaSh iShlariga asosiy ehtiborni qaratiShni tahkidlab optgan. SHuningdek, bopsh zaminlarni piShitiShning usullariga batafsil topxtalib optgan. Zaxiriddin Muxammad Bobur (1483-1530 y.) va uning avlodlari qaerda xukmronlik qilmasinlar, noyob inshootlar barpo ettirganlari mahlum. Tarixchilarning Shohidlik beriShicha kopplab quriliSh iShlari BoburShoxning Shahsiy nazorati ostida boplgan. Ehtimoldan holi emaski, Shox Bobur tomonidan barpo etilgan behisob inshootlar opzining mustahkamligi va turqpunligi bilan ajralib turiShi ularning zaminiga alohida ehtibor beriliShidadir. Lekin birinchi boplib «Zamin va poydevorlar» (1869 y.) opquv qopllanmasi yaratgan olim Karlovich V.M. hisoblanadi. Sopng muhandis pauker G.E ning zamin mustahkamlik koprsatkichlarini hisobga olgan holda poydevor chuqurligini aniqlaSh ustida olib borgan iShlari va Kurdyumov V.I. ning “O soprotivlenii yestestvennqx osnovaniy” (1889y.) asari paydo bopldi. Yigirmanchi yillar boShida keng miqyosda rejalaShtirilgan yirik quriliShlarni amalga oShiriSh maqsadida zamin va poydevorlarga oid keng tadqiqot iShlari olib borildi. Ularning natijalari umumlaShtirilib, mustaqil fan sifatida Shakllanib bordi. Bu iShni amalga oShiriShda mazkur sohaning ayrim tarmoqlari bopyicha iSh olib borgan muhandis-olimlarning xizmati kattadir. Ular ichida elastik va sochiluvchan jismlar nazariyasini zaminlarni hisoblaShga tadbiq etgan N.p.puzirevskiy (1932 y.),suvga topyingan gruntlar nazariyasining muallifi, N.M.Gersevanovlar xizmati alohida diqqatga sazovordir. N.M.Geresevanovning «Dinamika gruntovoy massq» kitobi (1931-1947 yy.) hozirgacha opz qadrini yopqotmagan.Gruntlar va zaminlarga oid tadqiqot iShlari, ayniqsa,N.N. Maslov, N.A. TSqtovich, V.A. Florin, V.V.Sokolovskiy,M.I.Gorbunov-pasadov, A.Mustafoev, Ye.K.Egorov tomonidan har tomonlama rivojlantirildi. Opzbekistonda zamin va poydevorlar ilmini rivojlantiriSh masalalari bilan 50-yillarning oprtalarida Shuqpullana boShlandi.Ilmiy iShlar mavzusi zamin gruntlari bilan boqpliq boplib, lyoss va lyossimon toqp jinslarini oprganiShdan boShlandi.Yirik inshootlar barpo etiShda asosiy oprin egallagan ilmiy kuzatiShlar natijasi G.O. Mavlonovning «Geneticheskie lyossov i lyossovidnix porod tsentralgpnoy i Yujnoy chasti Sredney Azii i ix injenerno-geologicheskie svoystva» (1958 y.) risolasida, K.K. Qozoqboevning «Stroitelgpstvo irrigatsionnqx soorujeniy v rayonax novogo osvoeniya» (1981 y.) maqolasida va boShqa koppgina opzbek olimlarining asarlarida batafsil yoritib berilgan. 1966 yilda yuz bergan ToShkent zilzilasi natijasini oprganiSh iShlari grunt va zaminlar sohasida yangi yopnaliSh-suvga topyingan lyossimon gruntlar zilzilabardoShligi sohasini vujudga keltirdi. Bu ilmiy yopnaliShni uShbu kitob muallifi Rasulov X.Z. rahbarligida olimlar guruxi:CHastoedov Yu.N., Sayfiddinov S.,Xakimov G.A. va boShqalar muvoffaqiyat bilan davom ettirib kelmoqdalar.Keyingi yillarda poydevor hisoblaSh iShlariga elastiklik nuqtai nazaridan yondoShiSh usullari T. SHirinqulov, S. Maxmudov, yirik zarrali sochiluvchan gruntlarning xossalarini oprganiSh X.Ibroximov; opta chopkuvchan gruntlarga oid tadqiqotlar M.Mirzaaxmadiy, E.Qodirov, Z Yodgorov, K. poplatov, I. Odilov, Ye. S. pesikov, A.Z. Xasanov, F.F.Zexniev, A. Abduraxmonov; qoziqli poydevorlar barpo etiShga doir izlaniShlar Z.Sirojiddinov, K.M Jumaev; tirgovich devorlar mustahkamlaniShiga oid tadqiqot iShlari esa O. Xoliqulov tomonidan keng miqyosda oprganib kelinmoqda. Olib borilayotgan ilmiy tadqiqotlar natijasi poydevorsozlik sohasida yangi qurilmalar iShlab chiqariShga olib keldi. Devor osti yoki ustunining temir-beton poydevorlari, jopyaksimon poydevorlar oprniga qisqa qoziqlar termasi yoki yiqpma beton qoziqlar kabi chuqur joylashuvchi poydevorlar quriSh Shular jumlasidandir. Ulardan unumli foydalaniSh esa jumhuriyatimizda, ayniqsa, ToShkent Shahrida kopplab osmonoppar inshootlar barpo etiShni muvaffaqiyat bilan hal qilmoqda. Bino va inshootlarni loyihalaSh va barpo qiliShda zamin gruntlarini oprganiSh, zaminlar holatlari, ularga mos poydevorlarni hisoblaSh iShlari bilan “Gruntlar mexanikasi, zamin va poydevorlar” fani Shuqpullanadi. Fan ikki boplimdan iborat boplib, birinchisi ”Gruntlar mexanikasi” deyiladi. Uning maqsadi - gruntlarning paydo bopliShi, turlari, tarkibi, fizik-mexanik xossalari, mustahkamligi, deformatsiya koprsatkichlari, gruntlarning zamin tarkibidagi vazifalari, ularni hisoblaSh usullarini yaratiliShi qonuniyatlarini isbotlaSh jarayonini yoritib beradi. Toqp jinslarining yemiriliShi natijasida hosil bopluvchi gruntning buzilistashqi kuch tahsiridagi xolatini, zaminning zopriqiShi, chopkiShini hamda uning mustahkamligi va turqpunligini turli injener –geologik Sharoitlarni nazarda tutib hisoblaSh masalalari, zamin va poydevorlarning turlari, iqtisodiy jihatdan samarali va texnik jihatdan asoslangan zamin va poydevorlar qurilmalarini, zamin va poydevorlarni loyihalaSh bopyicha yopnaliSh profiliga mos bilim, kopnikma va malaka Shakllantiradi, yotqiziqlar (qatlamlar), xillari, hosil bopliSh sabablari, ularni tarkibidagi minerallari, strukturalari, qpovakliklari, dala Sharoitida va laboratoriyalarda bajariladigan izlaniSh va aniqlaSh iShlarini olib boriSh sir-asrorlarini, deformatsiya koprsatkichlarini aniqlaShni hamda gruntlarni zamin tarkibida birga iShlaShda sodir bopladigan chopkiShlarni aniqlaSh, mahqul samarador poydevor turini tiklaSh va loyixalaSh iShlarini boplqpusi muxandisga oprgatadi. Bundan buzilistashqari fanning maqsadi gruntlarning turlari, ularning fizik –mexanik xossalarini va inshoot zamini sifatida yuk koptariSh holatini xisoblaSh, zamin va poydevorlarni turlari va konstruktsiya tanlaSh, ularni hisoblaSh va loyihalaShga oprgatiShdan iborat. Zamin va poydevorlar – bino va inshootlarni eng asosiy qismi boplib, yer usti konstruktsiyalarini bir mehyorda iShlaShga imkon yaratadi. Biron – bir bino va inshoot poydevori orqali mustahkam gruntli zaminlarga tayanmay tura olmaydi. SHuning uchun ozgina hatoliklarga yopl qopyilib loyihalangan zamin va poydevorli binolarda egiliSh, buriliSh, oqpiSh, yoriliSh va chopkiShlar sodir boplib, binoda oqpir talofatlar yuzaga kelib, ularning buzilishga sabab bopladi. Opymakor mehmor Andrey palladioning quyidagi gaplari oprinlidir. “QuriliShda yopl qopyilgan xatolarning eng ayanchlisi poydevordagisidir, u binoni buzilishiga olib keladi yoki uni juda katta mexnatlar tufayli qayta tiklaniShi mumkin”. Abu Abdullo Rudakiy aytganidek, “Maxkam sol doimo bino asosin, binoning soqchisi – uning asosi”. Har qanday bino va inshoot mustahkam va turqpun holatini vaqt opzgartirmay saqlaShi, deformatsiyalaniShi bopyicha unga qopyiladigan talablarga javob beriShini tahminlaShda gruntlarning mustaxkamlik koprsatkichlarini aniqlaSh asosiy mezondir. Grunt deb – Yer Sharini buzilistashkil etib turgan yaxlit va bopsh toqp jinslari yotqiziqlariga aytiladi. Bopsh gruntlar – toqp jinslarini fizik va ximik tahsirlar natijasida yemirilib parchalaniShidan hosil bopladi. Ular kontinental va dengiz (suv xavzalari) yotqiziqlaridan iborat bopladi opsadigan qatlam boplib maydon tekislanayotgan vaqtda zamin yuzasidan olib buzilistashlanadi. Zamining – bino va inshootlardan hosil boplgan bosimni opziga qabul qiluvchi bir xil yoki bir necha xil grunt qatlamlariga aytiladi. Ular ikki turkumga boplinadi; tabiiy zaminlar va sunhiy zaminlar. Tabiiy zaminda - grunt tabiatda qanday boplsa hech qanday opzgartirilmay foydalaniladi. Sunhiy zaminda – esa inshoot barpo etilgunga qadar grunt turli usullar yordamida zichlanadi yoki qotiriladi, yuk koptariShi oShiriladi. Gruntlar mexanikasini oprganadigan asosiy manba (obhekti) dispersiyalangan, murakkab mineral boqplovchili bopsh (qpovak) toqp jinslaridir. “Gruntlar mexanikasi” fanining asosiy yopnaliShi toqp jinslarining yemiriliShi natijasida xosil bopluvchi opzaro boqplanmagan yoki kuchsiz boqplangan mayda zarrachalardan buzilistashkil topgan jinslar xossasini oprganiShdir. Qpovaklar suv va qisman havo bilan toplgan bopladi. Mahlumki, fizika fanida bunday jismlar dispers jismlar deb ataladi (dispersus – yunoncha atama boplib, opzbek tilida “maydalangan”, “ezqpilangan” degan mahnoni anglatadi). SHunday qilib, gruntlar mexanikasi dispers jismlar mexanikasi oprganiSh Shaklida namoyon bopladi. Yuqorida aytilganlarga asoslanib, gruntlar mexanikasining opziga xos boplgan maxsus masalalarini yechiShda nazariy va quriliSh mexanikasi fanlari negizini buzilistashkil etuvchi yaxlit jism qonuniyatlarini tadbiq etiSh yetarli emas, degan xulosaga keliSh mumkin. Ularni batafsil tuShunib yetiSh uchun qpovak jismlarga xos boplgan qonuniyatlar: zichlaniSh, siljiShga qarShilik va suv singdiriSh qonuniyatlarini qopshimcha raviShda oprganiSh talab qilinadi. Bopsh gruntlar murakkab dispersiyali jism boplganligi uchun, qattiq, suyuq va gazsimon buzilistashkil etuvchilardan iborat boplib ularni strukturalari har xil bopladi, gruntlarni strukturalari ularni fizik-mexanik xossalarini opzgartiradi. CHunki ularda kattiq donachalari betartib joylashib, oplchamlari, Shakllari hamda qpovakliklari ham har xil bopladi. Qumsimon gruntlar donador strukturali boplib, tabiatda ikki xil kopriniShda uchraydi - zich va bopsh. Gilsimon (donalari bir biriga yopiShgan) gruntlar toprt xil strukturadan iborat bopladi: serqpovak - changsimon gruntlarga mansubdir, illarga, loyqalarni chopkiShidan xosil bopladi; paqpa-paqpa bodroqsimon (xlopepvidnaya) - chopkindi toqp jinslaridan hosil boplgan gillarga mansubdir; kesakchali - tuproqga aylanayotgan zarralari boqpliq gilli gruntlarga mansubdir; katak-katak arinasimon lyoss (soz) va lyossimon suglinkalarga mansubdir. Gruntning tarkibida bu buzilistashkil etuvchilarning har xil foizda bopliShi, uni quriliSh xususiyatini tubdan opzgartiradi. SHuning uchun ikki fazali, uch fazali va toprt fazali toifalarga boplinadi. Ikki fazali – agar gruntni qpovakliklari suv bilan topla boplsa, (qattiq donalar va suv). Uch fazali - agar grunt qattiq donachalardan, qpovaklari yarimi suv bilan va qolgani gaz bilan tla boplsa. Toprt fazali – yuqoridagi qopshimcha grunt tarkibidagi suv qisman muzlagan holda.Gruntni tarkibida organik qopshilmalari – opsimlik qoldiqpi yoki gumus kopriniShdagi (3% dan ortiq qumsimon va 5% gilsimon) gruntlarda bopliShi, ularni xossalarini keskin opzgartiradi. Gruntlarning qattiq zarrachalarining qisqacha tasnifida gruntni (skleti) qattiq zarralari, har xil kopriniShga oplchamga (qattiqlikga) va buzilistashqiy yuza xolatiga ega bopladi, zikr etilgan jihatlar, uning xususiyatiga katta tahsir koprsatadi. SHuning uchun bino va inshootlarni zamini sifatida iShlatilayotgan gruntlarning nomlari va donachalarini oplchamlariga kopra [9.21] ni talabiga asosan quyidagi tasnifga ega. — Xarsang toShli gruntlar; — Qum gruntlari; — Gilli gruntlar; Ularni buzilistashkil etib turgan donalarini oplchamlari quyidagicha [9.22] tasniflanadi. 1. Xarsang toShli gruntlar – oqpirligi bopyicha oplchami 2mm ortiq boplgan donalar 50 foizdan koppini buzilistashkil etgan, yaxlit boplmagan (tsementlanmagan) chopkindi toqp jinslariga aytilib, quyidagilarga boplinadi. Xarsanglar – oqpirligi bopyicha oplcham 200 mm dan ortiq qirrali donalari, 50 foizdan koppini buzilistashkil etgan toShlar (Shebengp) - oqpirligi bopyicha, oplchamlari 10mm dan ortiq donalari, 50 foizdan kopp boplsa, Shaqpallar (xryaopgp) - oqpirligi bopyicha, oplchamlari 2mm ortiq donalari 50 foizdan kopp boplsa, (Shebengp, xryaShgp – opSha qirrali holdagi nomi). 2.Qumli gruntlar – elastiklik koprsatkichi donalari boplmagan (Jo<1) quruq holatda sochiluvchan, tarkibida oplchamlari 0,05mm dan katta qum donalari va 0,05 - 0,005 mm gacha chang zarralar gruntlarga aytilib, quyidagilarga boplinadi; SHaqpalli qumlar – oqpirligi bopyicha, oplchamlari 2mm dan katta donalari 25 foizdan kopp boplsa. Yirik donali qumlar – oqpirligi bopyicha, oplchamlari 0,5 mmdan katta donalari 50 foizdan kopp boplsa. Oprta donali qumlar – oqpirligi bopyicha, oplchamlari 0,25mmdan katta donalari 50 foizdan kopp boplsa. CHangsimon qumlar – oqpirligi bopyicha oplchamlari 0,10 mmdan katta zarralari 75 foizdan kopp boplsa. Mayda zarrali qumlar – oqpirligi bopyicha, oplchamlari 0,10 mm dan katta donalari 75 foizdan kam boplsa. 3. Gilli gruntlar – donalari yopiShgan (tutingan), elastiklik koprsatkichi (Jo > 1) boplgan gruntlarga aytiladi. Gruntlarni tarkibi har xilligi Shakl kopriniShi, minerologik bopyicha toifalanmaydi. Lekin oplchamlari 5mkm (mikrometr; 51mkm = 0,001 mm) dan 0,25 mkm li zarralardan buzilistashkil topadi. oplchamlari 0,25 mkm dan kichik zarralilarini – kalloidlar deyiladi. Gruntlarni donalar bopyicha tasniflaShdan maqsad Shundaki, bir xil donadan iborat boplgan gruntlarni [1.21] opziga xos holatga va xususiyatga ega bopliShini oydinlaShtiriShdir. Masalan: Faqat qirrali toSh donalaridan iborat gruntlar – juda suv optkazuvchan, mustahkam skeletli va yuqori yuk koptariSh qobilyatiga egadir, bunday gruntlar tabiatda kam uchraydi. Faqat mayda, qirrali Shaqpallar donalaridan iborat gruntlar – opzidan suvni yaxShi optkazadi, nisbatan mustaxkam skeletga va yaxShi yuk koptariSh qobiliyatiga ega, dinamik tahsirlarda yaxShi zichlaShadi. Ikkala nomlari zikr qilingan gruntlari bir-biriga yopiShmaydigan, sochiluvchan boplib, ularda suvlarni kapillyar sopriliShi va koptariliShi boplmaydi. Faqat har xil kattalikdagi qum donalaridan iborat gruntlar – suv optkazuvchan, nisbatan mustahkam va statik yuklarga kam siqiluvchandir. Donalarini turiSh holatiga kopra dinamik tahsirlarga yaxShi zichlaShadi, kapillyar namlikni 0,5 m gacha koptariSh xarakteriga egadir. Faqat gilli zarralardan iborat gruntlar – suv optkazmaydigan, kam holatda zarralari yopiShqoq, statik yuklarga yaxShi zichlaShadigan, dinamik tahsirlarga - yomon zichlaShadigan, tiksotropik xususiyatlarga egadir.[1.2]. Agar bunday gruntlar tarkibida kolloid zarralari (Attapullit va montmorlionit minerallari boplgan holda) namlik oShganda xajm opzgartiriSh xollari sodir bopladi yahni namlik oShiShi bilan xajm kattalaShiShi (suvga bopkiSh, koptariliSh) (nabuxanie) kamayiShi bilan hajm kichraytiriSh (usadka). Namlikni kapillyar koptariliShi 1-2 m ni buzilistashkil etadi. Faqat changsimon zarralardan iborat gruntlar – quriliShi xossalari bopyicha qum va gillarni hamma kamchiliklariga ega, ularga qopshimcha quyidagi xususiyatlari xam mavjud, suvni opzidan yaxShi optkazmaydi va yomon beradigan - oquvchanlik xususiyatiga egadir, yahni sekin harakatlangan suv ham birga oqib ketadigan bunday gruntlarda namlikni kapillyar koptariliSh 2-4 m gacha bopladi. Ammo gruntlarni yuqorida zikr qilingan donalari va zarralari tabiiy holatda olingan birlik hajmda aralaSh holda bopladi. Har bir aytilgan donalar va zarralar opzlariga xos spetsifik xususiyatga egadirki, ular gruntlarni fizik va mexanik xossalarini opzgariShiga katta tahsir koprsatadi. Misol uchun: CHang zarrali – qum donalari va gill zarralari orasiga joylashgan bopladi va gruntni yopiShqoqlik kuchini pasaytiradi buzilistashqi kuch tahsirida qopzqpaluvchanlikni paydo qiladi hamda gruntlarni yumShaShini tezlatadi. Kolloid zarralari – chang va gill zarralari tevarak yuzasiga joylashib suv Shimuvchi va saqlovchi elastik parda xosil qiladi. Gruntni koppchiShini, yopiShqoqlik kuchini va qayiShqoqligini oShiradi. [1,4.22]. Tabiiy Sharoitda, poydevor quriliShda gruntlar tarkibi qum, donalari, chang va gill zarralari aralaSh holda bopladi. Zamin gruntlarini quriliSh xossalarini va nomlarini aniqlaShda ularni donalarini miqdoriga kopra quriliSh mehyorlarida [3] quyidagicha tasniflanadi. Xarsang toShli gruntlar - xarsanglar; qirrali toShlar (Shebengp) Shaqpallar (dreesva, xryaShlar); Qum gruntlari – Shaqpali qumlar, yirik donali qumlar, oprta qumlar, mayda qumlar, changsimon qumlar. Keltirilgan ikki gurux gruntlarini donalarini oplchamlari va ularni oqpirligi bopyicha miqdorlari oldingi mavzuda berilgan.Gilli gruntlarni tarkibida qancha foiz gill zarralari borligiga kopra ular tasniflanadi. Gill gruntlarini tasnifi. Jadval 2.1
Nazorat savollari. 1.Qanday chopkindi toqp jinslariga xarsang toShli gruntlar deyiladi? 2.Qanday gruntlar qumli gruntlar deyiladi? 3.SHaqpalli qumlar,yirik donali qumlar, oprta donali qumlarni tuShintiring. 4.Gill gruntlarini tasnifini tuShintiring. 5. Grunt deb qanday yotqiziqlarga aytiladi ? 6. Zamin deb nimaga aytiladi? 7. Zaminlar necha turkumga boplinadi? 8.Fanning maqsadi nimalardan iborat? 9.Gruntlar mexanikasi fanining vazifasi nimadan iborat? 10.Qanday gruntlar bopsh gruntlar deyiladi? 11. Qumsimon gruntlar necha xil kopriniShda uchraydi? 12. Gilsimon gruntlar necha xil strukturadan iborat bopladi? 1.2-§.ZAMIN VA POYDEVORLARNI LOYIHALASHDA VA BARPO QILISHDAGI NUQSONLAR. Yuqorida tahkidlanganidek, bino va inshootlarning mustahkamligi va turqpunligini tahminlaShga oid masalalar zamin gruntlarining mustahkamlik va turqpunlik darajasi bilan uzviy boqpliqdir. SHuningdek, poydevor qurilmalarni topqpri tanlaSh va ularni tiklaSh jarayonida yuz beradigan opzgariShlar tahsirini oprganiSh ham ahamiyatlidir. Bunday yechimlarning murakkablik darajasi tabiatda uchraydigan gruntlarning turli-tumanligi va xossalariga boqpliqdir. Har qanday zamin grunti opziga xos murakkab jism boplib, bu murakkablik grunt zarrachalarining zichlik va namlik koprsatkichlarining opzgaruvchanligi bilan ortib boradi. Bunday masalalarni topqpri yechiShning birdan-bir yopli quriliSh maydonida mukammal ravishda injener-geologik va gidrogeologik holatlari bopyicha izlaniShlar olib borish, inshoot oqpirligi tahsirida bopladigan zamin gruntlariga xos barcha fizik va mehanik hususiyatlarni, koprsatkichlarni batafsil oprganish natijasida mulohaza yuritiShdir. Agar yuqorida qayd etilgan mulohazalarga yetarlicha ahamiyat berilmasa yoki gruntlar nazariyasi fanidan tushunchaga ega boplinmasa, unda bino va inshootlarni loyixalaShda xatoga yopl qopyiladi. Bular esa kopp hollarda bino va inshootlarning buzilishiga olib boradi.poydevorning kopp va notekis chopkiShi koppincha zilzila natijasida yuz beradi. Bunga yaqqol dalil sifatida 1864 yilda Yaponiyadagi Niiagata Shahrida ropy bergan hodisani keltiriSh mumkin. SHahar maydoni deyarli 200 m qalinlikdagi mayda hamda changsimon qum va bir jinsli quyqa loy aralaShmasidan buzilistashkil topgan boplib, yer osti suvlari uning yuzasidan 0,5 : 1,0 m pastda joylashgan. Zilzila natijasida Shahardagi 300 ta bino va inshoot chopkib, 30° gacha qiyShaya boShladi. 2-5 m chopkkan inshootlar soni 20 dan oShib ketdi. Bunda asosan, oqpir beton va temir-beton inshootlar Shikastlanib, yoqpochli yengil binolar deyarli butun qoldi. Yapon olimlarining Shohidlik beriShicha, Shahardagi binolardan 25% zararlanib ularning 1/3 qismi qurilmalar buzilishi xisobiga, 2/3 qismi esa inshoot qurilmalariga hech qanday zarar yetmagan holda butunicha chopkib zaminga kiriSh, qiyShayiSh va egiliSh xisobiga ropy berdi. Quruvchi muxandislarga koppdan beri ayon boplib kelgan holatlardan bir xilli gruntlarning qopshimcha namlaniShi natijasida ularning mustaxkamligi kamayiShidir. Bu holat, aksariyat inshootlarning kutilmagan qopshimcha notekis chopkiShiga olib keladi va opz navbatida bino devorlarida turli yoriqlar hosil qiladi. Minorasimon binolar va moprilarda bunday chopkiShlar xavfli egiliShga olib kelib, koppincha, ularning qulaShi bilan tugaydi.Namlikning ortiShi, ayniqsa, yirik qpovakli lyoss va lyossimon gruntlar uchun havfli boplib, bunday holatlarda qurilgan inshootlar opta chopkiShi mumkin. Misol tariqasida quyidagi hodisa ustida topxtalib optamiz.[1]. Toshkentning NaqqoShlik kopchasida toprt qavatli turar joy binosi qurilgandan ikki yil optar – optmay halokat yoqasiga kelib qoldi. Bino poydevori 2,4 m chuqurlikda joylashgan. Zaminga uzatilayotgan yuk 14-15 N/sm2. Bino zamini 18-22 m qalinlikdagi opta chopkiSh xususiyatiga ega boplgan lyossimon gruntdan iborat boplib, yer osti suvlari uning yuzasidan 17,4 m chuqurlikda joylashgan. Qurilish maydoni nisbatan tekis boplib, Shimoli-Sharqdan janubi-qparbga tomon ozroq niShab hosil qiladi. 1975 yilning noyabrgp oyi oprtalarida bino foydalaniShga topShirilgandan sopng taxminan ikki yil optgach, uning sezilarli darajada chopkiShi kuzatiladi. Tez orada bu hodisani taftiShdan optkazgan mutaxassislar uning sababini zamin gruntlarining qopshimcha namlaniShi bilan boqpliq deb topdi. Namlanish quyidagi sabablar natijasida yuzaga kelgani ehtirof etildi: -maydonning qiyalik holati yoqpin suvlarini bino tomonga oqizib kelgan; -bino atrofidagi boqp ekinlarni suqporiSh suvlari asta-sekin zamin tomonga siljigan; -bino atrofidagi chiqindi iShlatilgan suvlari, oqiziladigan tarmoqlar buzilgan va hokazo. Oradan bir necha oy optgach, yahni 1976 yilning aprelida mazkur bino deyarli foydalaniShga yaroqsiz boplib qoldi. Bular kopproq binoning sernam janubiy tomonida boplib, ularning oplchami 3-3,5 sm dan oShib ketdi. SHu tomondagi zamin gruntlari poydevor tagidan boprtib chiqiShi kuzatila boShlandi. Bunday halokatlarning kelib chiqiShi quriliSh maydonidagi gruntlarning xususiyatlariga, zaminning yuk koptariSh qobiliyatiga boqpliq ekanligidan dalolat beradi. SHuning uchun bino va inshootlarni loyihalaSh, ularni tiklash va ulardan foydalaniSh jarayonida zamin gruntlarida bopladigan barcha opzgariShlarni hisobga oliSh va ular bilan boqpliq masalalarga nihoyatda ehtiyotkorlik bilan yondaShiSh lozim.[1.22]. Gruntlar mexanikasi, mineral donachalardan buzilistashkil topgan, donalari bir-biriga sal yopiShgan yoki yopiShmagan bopsh gruntlar hossalarini oprganadi. Bopsh gruntlar qoya toqp jinslarini fizik va himik jarayonlar tahsirida yemiriliShdan paydo boplgan yotqiziqlardir. Grunt deb - yer Sharini buzilistashkil etib turgan yaxlit va bopsh toqp jinslari yotqiziqlariga aytiladi. Ular bino va inshootlarni zamini sifatida iShlatiladi. Fizik yemiriliShdan yirik harsang toShlar, Shaqpallar va qumsimon gruntlar paydo bopladi; Ximik va biologik yemiriliShdan – minerallar, gilsimon gruntlarni mayda dispertsiyalari paydo bopladi. paydo bopliShi va siljishi natijasida joylarda hosil boplgan grunt qatlamlari yotqiziqlari quyidagi tasnifga boplinadi. Kontinentalgp yotqiziqlar. - ellyuvial- parchalaniSh natijasida opz joyida hosil boplgan yotqiziqlar; - dellyuvial - opz oqpirligi va atmosfera yoqpini tahsirida yonbaqpirliklarda hosil boplgan yotqiziqlar; - allyuvial - suvni tahsirida uzoq joylarga oqib borib va qalin qatlamlar hosil qilgan yotqiziqlar; - muzliklar - kopchiShi va harakatlaniShi tahsirida parchalangan toqp jinslaridan hosil boplgan yotqiziqlar (katta boplakli gillar va suglinoklar morenalar); - eolovoy-Shamolni kuchi tahsirida uzoq masofalarga havoda uchib optib hosil boplgan mayda zarrali jinslar yotqiziqlari (lyosslar, qum barxanlari). Dengiz yotqiziqlari - dengiz ostida chopkib hosil boplgan, uzoq masofalardan daryo suvida oqib kelgan mayda dispersiyali gillar va organik gruntlar -illar, chopkgan gruntlar, chirindi minerallari har xil qumlar va Shaqpalar. Yuqoridagi gruntlarni paydo boplishidagi murakkab jarayonlar va quriliSh xossalarini murakkabligi ularni oprganiSh uchun toifalaSh va tasniflarga ajratishni taqozo etadi. Gruntlardagi suvlarni koprinishi va ularni xossalari. Bino va inoootlar poydevorlarini loyihalarini mahqul variantlarini aniqlaSh va chidamlik qilib barpo qiliSh iShlarini, grunt suvlarini mukammal oprganmasdan bajarib boplmaydi, chunki gruntlarni yuk koptarish, ularni tarkibidagi suvni qanday holdaligi va miqdoriga boqpliqdir. Masalan: Gilli gruntlar, ayniksa kolloid zarralilari tarkibidagi suvni miqdoriga kopra qayiShqoqlik, yopiShqoqlik, suriliSh, koppchiSh xajm kattalaShiShi, namlik oShganda optiriSh, xajm kichraytiriSh quriganda eriSh, suv optkazmaslik, tiksotropik xossalarini qattiq opzgariShlari sodir bopladi. Gruntning suyuq qismi. professor A.F. Lebedev grunt tarkibidagi suvni oprganib, grunt zarralari sirtidagi suvning molekula kuchlari yordamida tortilib turiSh nazariyasini yaratdi.Suv quyidagi xolatda bopladi: buqp, gigroskopik suv, suv qobiq va erkin holatda. Koppincha suv qobiq bilan erkin suv orasiga zichligi kam (yoki bopsh boqplangan) suv kiritiladi. Bu A.F. Lebedevning tahkidlaShicha, grunt qpovaklarida suv hosil bopliSh sabablaridan biridir. U yuqori bosimli holatdan past bosimli holatga optib, grunt qpovaklarida tutilib, suv hosil qiladi. Gigroskopik suv grunt zarrachalarining sirtiga oprnashib qoladi. Bu xodisani oddiy tajriba yordamida kuzatiSh mumkin. Masalan, quritilgan grunt boplagini nam honaga qopyilsa, mahlum vaqtdan sopng uning oqpirligi orta boShlaydi. Bu opzgariSh gigroskopik chegara hosil boplguncha davom etishi mumkin.Tajribalar yordamida quyidagi gigroskopik chegara miqdori aniqlangan: qum uchun - 1 %, changsimon zarralar uchun -7 % va gilsimon zarralar uchun - 17 % (foizlar zarraning quruq xolatidagi massasiga nisbatan olinadi). Suv buqpi va gigroskopik suv, topyinmagan gruntlar uchun xosdir (topyiniSh koeffitsienti G < 1). Gruntdagi qpovaklar bunday holatda qattiq zarralar, suv va havo bilan toplgan bopldi. Agar qpovaklar faqat (suv yoki xavo) bilan toplgan boplsa, grunt ikki tarkibli holatda bopladi. SHunday tahkidlaSh kerakki, gigroskopik suvlar grunt bopshliqlari bopylab faqat buqp holatida harakatlaniShi mumkin. Gruntlardagi elektr tortitiSh kuchi tahsirida boqplangan suv qobiq suvi deyiladi. Qobiq suvi mustahkam va boqplangan holatda bopliShi mumkin. Bunday suv oqpirlik kuchi qonuniga bopysunmay, opziga xos qonuniyatga ega bopladi, qobiq qatlamidagi suv molekulalari tortiSh kuchi yoki elektr kuchi hisobiga harakatlanib, qalin qobiqli zarradan yupqa zarracha tomon yopnalgan bopladi.Grunt zarralari sirtida qobiq suv holatini elektrokinetik nazariya yorqin tuShuntirib beradi.Bu nazariya asoslari quyidagilardan iborat. Grunt zarrasining manfiy zaryadlangan sirtida yuqori elektr kuchi tahsirida qatlam hosil bopladi. Bu qatlam suvning molekulalari zarraga nihoyatda katta kuch, yahni opn minglab atmosfera bosimi ostida tortilganligi sababli molekulalar deyarli qopzqpalmaydi. Molekulalarning tortiSh kuchi zarra sirtidan uzoqlaShgan sari kamayib boradi. SHuning uchun ham molekulalarning elektr tortiSh kuchi mikronning boplagiga teng masofada nihoyatda kamayadi. Zarra qopsh qatlamning sirtida yangi-bopsh boqplangan suv qatlami xosil boplib, uning ustki qismida erkin suv miqdori ortib boradi. Zarra sirtidan uzoqlaShgan sari, elektrokinetik tortiSh kuchi nolgpga tenglashib boradi va undagi suv oddiy hususiyatga ega bopladi.Boqplangan suv oddiy suvdan farqli raviShda maxsus hossaga ega bopladi.Uning zichligi A. Katukovning koprsatmalariga binoan 18,1 kN/m3 ga yetiShi mumkin. Bunday holatdagi suv chopziliShiga va siljishga qarShilik koprsatiSh hususiyatiga ega boplib, 60-800S da muzlaydi. Boqplangan suvning yopiShqoqlik hususiyati erkin suvnikiga nisbatan hamma vaqt yuqori bopladi.Zarra sirti bilan boqplangan qobiq qatlamidagi suv grunt qpovagining bir qismini egallaydi. SHuningdek, uning miqdori zarra sirtidagi kationlar valentligiga boqpliq. Masalan, bir valentli natriy ioni (Na.) opzida kopproq suvni tortib turiSh xususiyatiga ega. Kalgptsiy (Sa. .) va magniy Mg. .) larning qopsh valentli kationlari esa gill zarrachalari sirtiga mustaxkam boqplangan boplib, kam miqdordagi suvni tortiSh hususiyatiga ega. Alyuminiy (AI. . .) va temirning (Fe. . .) uch valentli ionlari esa ulardan kam suv kobiqpini tortib turadi. Bunda suv molekulalari zarra sirtiga nihoyatda katta kuch bilan tortilgan bopladi. Agar zarralar sirti qalin qobiqli boplsa, gruntning qopshimcha namlaniShi koppchiShga olib keladi. Bu holat zarra qobiqlari qalinligining ortiShi hisobiga yuz beradi. Bunda grunt zarralari bir-biridan uzoqlaShib, ular orasidagi molekulalarning tortiSh kuchi susayadi va natijada, zarralararo boqplaniSh kuchi kamayadi.Agar gilli grunt topla namlansa, unda zarralararo boqplaniSh kuchi yopqoladi, Shuning uchun uning siljiShiga qarShiligi nihoyatda past bopladi. Grunt qpovaklaridagi erkin holdagi suv - opz navbatida kapillyar va gidravlik suvlarga boplinadi. Gidravlik erkin suv tabiatda kam uchraydi. Kapillyar suv esa zarralar sirtidagi qobiqlarning molekulyar tortiSh kuchi sababli paydo bopladi. Gruntlardagi kapillyar tortiSh kuchining qiymati 1,5 Mpa atrofida opzgaradi. Grunt qpovaklariaro erkin suv asosan, oqpirlik kuchi tahsirida xarakatlanadi. Gruntning gazli qismi - Gruntda ikki hil erkin va qamralgan gazlar mavjud. Birinchi hil gaz (havo) bosimi atmosfera bosimiga monand boplgani gruntning hossalariga sezilarli tahsir koprsatmaydi. Kamralgan gaz bosimi esa uning atrofini oprab turuvchi suv bosimiga teng bopladi. Bunday gaz gruntlarning zichlaShiSh jarayonida qopshimcha elastiklik hususiyatini vujudga keltiradi, Shuningdek, ulardagi suv siziSh xususiyatini susaytiradi. SHuning uchun qamralgan gazlarni grunt hossalarini oprganiShda hisobga oliSh talab etiladi. TakrorlaSh uchun savollar. 1. Gruntlar mexanikasi fanining maxsus quriliSh fanlar orasidagi oprni. 2. Fanning maqsadi nimalardan iborat? 3. Fanning vazifasini izoxlab bering. 4. Gruntni tahriflang? 5. Qanday gruntlarni bopsh gruntlar deyiladi? 6. Gruntni tuproqdan farqi bormi? 7.Zamin gruntlarida yopq qopyilgan xatolik nimadan iborat? 8. poydevor barpo qiliShdagi nuqsonlar. 9. poydevorlarga qopyiladigan talablar. 10.Gruntlarning mustaxkamligiga zilzilaning tahsiri bormi? 11.Gruntlar qopshimcha namlaniShi nimalarga sabab bopladi? 12.Namlik ortiShining yirik qpovakli lyoss va lyossimon gruntlarga tahsiri qanday? 13.NamlaniSh qanday sabablar natijasida yuzaga keladi? 14.paydo bopliShga kopra qanday grunt yotqiziqlari bopladi? 15.Eolovoy - Shamolni kuchi tahsirida qanday gruntlar xosil bopladi? 16. Gruntlarni buzilistashkil etuvchilar nimalar? 17.Topqpri fazali gruntlarni xarakterlang. 18.Grunt donalarining oplchamlariga bopliniShi. 19.Zamin gruntlari faqat gilli zarralardan iborat boplsa qanday xususiyatga ega bopladi? II BOB.GRUNTLARNING FIZIK XOSSALARI. II.1.ASOSIY FIZIK XOSSALARNI ANIQLASH. Gruntlarning fizik xossalari ikki guruxga boplinadi - asosiy va hosilaviy hossalari quyidagilar: Asosiy xossalari - laboratoriya yoki dala Sharoitida mahlum asbob - uskunalarni iShlatiSh yopli bilan aniqlanadi. Xosilaviy xossalari -esa aniqlangan asosiy hossalarini miqdorlaridan, hisoblaSh usuli yordamida aniqlanadi. Gruntni fizik hossalarini aniqlaSh uchun bir-birlik hajmdagi grunt namunasini, matematik modelini kuyidagi hajmlarga va oqpirliklarga ajratiladi. Gruntni asosiy fizik xossalari turkumiga quyidagi koprsatgichlar kiradi 1. Gruntni donadorligi - gruntni asosiy koprsatgichlaridan biri boplib, uni aniqlaShda donador gruntlarni - standart teShikli elaklar kompleksi yordamida; gilli gruntlarni - zarralarini suvda chopkiSh tezligini aniqlaSh usullari bilan maxsus laboratoriya asbob-uskunalarida aniqlanadi. 2. Gruntni tabiiy zichligi (hajmiy oqpirligi) deb - bir-birlik xajmdagi gruntni topla oqpirligi (namlikni xisobga olib) uni hajmiga (qpovakligi bilan) nisbatiga aytiladi, quyidagi ifoda bilan hisoblanadi. g0 = Q / V GK/sm3 ; (2.1) hajmiy oqpirlikni miqdori 1,6¸2,0 sm3 oralikda bopliShi mumkin bunday opzgariShni sababi, gruntdagi namlikni mikdoriga, uni qpovakligiga boqpliqdir. 3. Gruntni qattiq (mineral) donachalarini zichligi (soliShtirma hajmiy oqpirligi) - deb grunt hajmidagi mineral donachalarni mutloq quruq holdagi oqpirligini, ularni hajmiga boplgan nisbatiga aytiladi - GK/sm3 oplchanadi, kuyidagi ifoda bilan hisoblanadi. gS = Q0 / V0 GK/sm3 ; (2.2) gS ni miqdori 2,5¸2,9 GK/sm3 oralikda bopladi 4. Gruntni tabiiy namligi - gruntni tabiiy holatdagi tarkibidagi namlik miqdorini, uni mutloq quruq holdagi oqpirligiga nisbatiga aytiladi. W = (Q1/Q0) . 100% (2.3) 5. Gruntni quyi chegara namlik - darajasi deb gruntdagi namlikni ozgina kamayiShidan qovuShqoqligi yopqolib, qattiq holatga optiShiga aytiladi va quyidagi ifodadan topiladi. Wr = (Q¢1/Q0) . 100% (2.4) Q¢1 - grunt massasinida namlik kamayiShi koprsatgichi, GK; 6. Gruntni oquvchanlik yuqori chegarasidagi namligi - WL deb - namlikni ozgina koppayiShi xisobiga grunt massasini oquvchanlik holatiga optiShiga aytiladi. WL = (Q¢¢1/Q0) . 100% (2.5) Q¢¢1 - grunt massasida namlikni oShiShini koprsatgichi GKda. Hosilaviy xossalarini aniqlaSh. 1.Gruntni kattiq (mineral) donachalari buzilistashkil qilib turgan (skeletini) hajmiy oqpirligini aniqlaShda quyidagi ifoda iShlatiladi. gd = g0 /(1+0,01 W) GK/sm3 ; (2.6) 2.Gruntni qpovakligi deb - bir birlik hajimdagi gruntda qpovakliklar miqdoriga aytiladi. n=V1/V yoki n=1 - gd = gS ; (2.7) agar m=V0/V yoki m= gd / gS unda n=1-m chunki 1=m+n Shundan m=1-n dir. 3.Qpovakliklar koeffitsienti - e deb bir birlik hajimdagi grunt massasidagi qpovakliklar hajmini, opShandagi qattiq (mineral) donachalarni hajmiga nisbatiga aytiladi. e =V1/V0 undan V1= eV0 ; yuqoridagi n= V1/V ehtiborga olib unga, aniqlik kiritib, V0 ga qiskartirib n= V1/(V0+V1)= eV0 /(V0+ e V0)= e/(1+ e) hamda m=1-n ni etiborga olib m=1- (e /(1+e))= 1/(1+e) yoki e =V1/V0 = V1/(V-V1) = nV/(V - nV) = n/(1-n)=n/m. 3a. Gruntlarni qpovaklari suvga topla holdagi qpovaklik koeffitsienti teng. e¢ = W g/gC (gC = 1m3, suvni zichligi) yoki e = g/gS (1+0,01W) - 1 (2.6) Gilsimon gruntlarni qpovaklik koeffitsienti quyidagi miqdorlar orasida bopladi. supesgplar uchun 0,4£ e < 0,75 suglinoklar uchun 0,45£ e < 1,05 gillar uchun 0,55 £ e < 1,05 4.Gruntlarni elastikligini belgilovchi koprsatgichni. Bu koprsatgich gruntlarni, yuqori va quyi chegara namliklari orasidagi farq boplib quyidagi ifoda bilan topiladi. Jr = WL - Wr (2.7) WL - oquvchanlik chegarasidagi namlik koprsatgichi, % Wr - qovuShqonlik chegarasidagi namligi koprsatgichi, % Qumlar uchun quyidagi miqdorlarga tengdir e ni qumlar uchun miqdorlari Jadval -2.1
Jr ni miqdoriga asosan, mehyoriy hujjatlar talabga kopra gilli gruntlar quyidagi toifaga boplinadi. Jadval -2.2
5. Gruntlarni qayiShqoqlik koprsatgichi quyidagi ifodadan xisoblanadi. JL = (W - Wr) / Jr (2.8) Bu yerda: W - gruntlarni tabiiy xolatdagi namligi, %. Gruntlarni holatini aniqlaSh bopyicha mehyoriy hujatlarga asosan donalari bir-biriga boqplangan gilli gruntlar quyidagi holatlarga boplinadi. 6. Gruntlarni suv Shimuvchanligi - Wp - qpovaklari suv bilan topla turgan gruntdagi namlik holati. Wp = e gs/gs , % (2.9) 7. Gruntlarni namlik darajalari - G G = W/Wp F W gs/e gs (2.10) Gruntlarni namlik darajasi 0 dan (agar W=0) 1 gacha opzgarar ekan (agar W=Wp). Qpovaklarni suvga topliSh koprsatgichiga kopra qum quyidagi toifalarga boplinar ekanlar. G < 0,50 - gruntni namligi kam. 0,50 £ G £ 0,80 - nam grunt. G ³ 0,80 - grunt suvga boplgan (qpovaklari suv bilan topla). Gruntlar qpovaklari suv bilan topyingan holi uchun G=1 qpovaklik koeffitsienti quyidagi ifodadan xisoblanadi. e = W gs /gs (2.11) Qum va supesgplarni suvga topyingan holatiga, zichlikni muallak holati uchun miqdorlarini quyidagi ifoda bilan aniqlanadi. gt= (gs - 1)/(1+ e), undagi 1/(1+e)= 1- n dan gt= (g - gs )/(1- n), gk/sm3. Gilli gruntlarni qayiShqoqligi bopyicha toyifalaniShi Jadval-2.3
TakrorlaSh uchun savollar. Gruntning tabiiy namligi deb nimaga aytiladi? Gruntlarni suv Shimuvchanligi deb nimaga aytiladi? Gruntning qpovakligi deb nimaga aytiladi? Gruntni asosiy fizik xossalari nimalardan iborat? Gilli gruntlarni qayiShqoqligi bopyicha toyifalaniShi. 6. e = W gs /gs ifodani izoxlang. 7.Qum va supesgplarni suvga topyingan holatida nimalarga boqpliq? 8. JL = (W - Wr) / Jr ifodani izohlang. 9. gd = g0 /(1+0,01 W) ifodani izohlang. III bob.GRUNTLARNI ZICHLANISHGA SINASH, ZICHLANISH KOEFFITSIENTI VA DEFORMATSIYa MODULINI ANIQLASH. 3.1.GRUNT QATLAMI BOpYLAB ZOpRIQISHLAR TARQALISHI VA ULARNING MIQDORINI ANIQLASH. Qpovakliklar qonuniyati xaqida tuShunchalar. Gruntlar mexanikasini oprganadigan asosiy obhekti -mayda dispersiyali, mineral boqplovchi tarkibli bopsh toqp jinslaridir. Bopsh toqp jinslarida - qattiq donachalar topliq hajmlarini egallab turmaydi, faqat mahlum qismini egallaydi, qolgan qismini esa qpovakliklardan iborat bopladi. Grunt donalari bir-biri bilan mahlum miqdorda yopiShgan va umuman yopiShmagan bopladi. Bunday gruntlarga buzilistashqi bosim tahsir etsa - donachalari siljib, opz oprnidan kopchadi, Shu jarayonni gruntlar mexanikasi asosiy qonuniyatlari oprganadi va ularni qpovakliklar qonuniyatlari deb ataladi. Hamda ular toprtga boplinadilar. Jadval 3.1. Bu qonuniyatlar quyidagilardan iborat: 1.SiqiliSh 2.Suv optkazuvchanlik. 3.BoqplaniSh yuzasidagi qarShilik. 4.Struktura fazalaridagi deformatsiya. Gruntlar mexanikasini asosiy qonuniyatlari. 3.1-jadval
Bino va inshoot zaminlarini deformatsiya bopyicha hisoblaShda qumsimon va gilsimon gruntlarni siqiliSh xossalarini biliSh lozimdir.Gruntlarni siqiliShga qarShiligi quyidagi fizik holatlarga boqpliq : 1. Grunt kristall panjaralari elastiklik egiluvchanligi. 2. Gruntlarni zichlaniShi - qpovakligi kamayiShi. 3. Grunt kuriganda fizik xossalarini opzgariShi. Zamin gruntlarini siqiliShi ularni zichlaniShiga boqpliq, bu esa gruntni hiliga va tahsir etayotgan yukni xarakteriga boqpliqdir. Masalan: dinamik tahsirlar (titratiSh) - qumli gruntlarni yaxShi zichlaShtiradi - gilsimon gruntlarni yomon zichlaydi. Statik yuklar - gilsimon gruntlarni yaxShi zichlaydi, qumsimon gruntlarni yomon zichlaydi. TitratiSh tahsirlari suvga topyingan mayda qumli zaminlarda suyulib, bilqillab qoliSh holatiga keltiradi, bunday holatda metall konstruktsiyalari gruntga botadi (yutadi). Bunday holatni loyihalaShda hisobga oliSh Shartdir. Gruntlarda siqiliSh jarayoni optayotgan davrdagi holatlarni kuzatiSh va uni baholaSh uchun prof.N.M.Gersevanov, ikkita grunt namunasida tajriba optkazadi. Birinchisi topla suvsizlaShtirilgan, ikkinchisi qpovaklari suv bilan topla grunt. SuvsizlaShtirilgan gruntga bosim berilganda donalari opzaro yaqinlaShiShiga kopra siqiliSh jarayoni optadi va gruntda deformatsiya sodir bopladi. Bunda buzilistashqi bosim energiyasi, grunt donalarini iShqalaniSh yoki tutiniSh (stsepleniya) kuchini yengiShga sarflanadi, bosim ortiShi bilan gruntdagi qpovakliklarni kamayiShi tezlaShadi. Buni sodda va koprgazmali holatda ifodalaSh uchun prof. N.M. Gersevanov, suvsizlaShtirilgan grunt modelida optgan siqiliSh jarayonini, prujinaga bosim berilganda uni balandligini kamayiShiga takkoslaydi.Bu holda ham bosimni ortiShi bilan deformatsiya kattalaShadi yoki prujina simlari orasidagi masofa kichrayaveradi. prujinani metalini hajmi esa doimiyligicha kolaveradi. 3.1-rasm. Grunt massasini buzilistashqi bosim tahsirida siqiliSh jarayoni. 1- tslindr; 2-prujina; 3-porShengp; h-prujina balandligi; R-berilayotgan yuk. 1 - devorlari mustaxkam maxsus idiSh; 2 - idiShga tuShadigan zich porShengp; 3 - suv chiqadigan jumrak; 4 - prujina; 5 - suv. Tajribada buzilistashqi yukni miqdorini oShiriShni prujinani simlari bir-biriga tegib qolgan vaqtda topxtatiladi. Xulosa oprnida buzilistashqi bosim energiyasi, prujina simlari qarShiligini yengiShga sarflanadi. Qpovakliklari suv bilan topla turgan gruntlarga (grunt massasi) - buzilistashqi bosim berilganda, boShlanqpich davrida bopsh gruntga nisbatan kam zichlaShadigan jismga opxShab bosimni grunt massasidagi suv qabul qiladi. [21.25]. Bunda grunt qpovakligidagi suv bosimi (napor) olib quyidagicha ifodalanadi. n = 1000 s/gv (3.1) bu yerda:s - buzilistashqi bosim, kg/sm2; Mpa; s = R/F Mpa; (3.2) R - berilayotgan yuk; kN F- porShen yuzasi; sm2 gv - suvni soliShtirma oqpirligi, kg/sm3; n - bosim balandligi (napor), m Bosim tahsirida grunt tarkibidagi suv siqilib otilib chiqib ketiShi vujudga keladi va grunt donachalari bir-biriga yaqinlaShib, uni qpovakligi kamayadi. Grunt qpovakliklari kancha kichik boplsa, uni gidrodinamik qarShiligi Shuncha kopp bopladi. SHu davrda berilayotgan buzilistashqi bosimni mahlum bir qismi suvga va qolgan qismi grunt qattiq donachalariga optadi, Shundan boShlab gruntda xajm kichrayiShi boShlanadi - lekin suv va qattiq donachalar olayotgan bosim buzilistashqi bosim summasiga teng bopladi. Mahlum vaqtdan keyin gruntdan suvni otilib chikiShi topxtaydi, buzilistashqi bosimni hammasini gruntni qattiq donachalari qabul qiladi. Grunt massasini buzilistashqi bosim tahsirida siqiliSh jarayonini optiShini kuzatiShni, maxsus idiSh ichiga solingan suvga botirilgan prujina modelini siqiliSh jarayoniga takkoslangan. Maxsus idiShga suv qopyiladi, unga prujinani solib, porShengp bilan zichlanadi 3.1-rasm. (grunt massasi, ifodaga kopra napor ostida turadi).IdiSh porSheniga jopmrak oprnatilib, uni bosim tahsir etayotgan davrida ochib qopyiladi, suv fontanchaga opxShab otilib chiqa boShlaydi. Bunda buzilistashqi bosimni mahlum bir qismi suvni siqib chiqariShga sarflanadi va qolgan qismi prujinaga tahsir etadi. Natijada prujina balandligi kamayadi. Tajribani oxirida jopmrakdan suvni otilib chiqiShi topxtaydi, sababi prujinani simlari bir-biriga tegib qoladi, bu holatda yuqoridan berilayotgan bosimni hammasini prujina oladi. Xulosa qilib aytganda - grunt massasiga berilayotgan buzilistashqi bosim ikki xil bosimlarga ajrar ekan - yahni suvni olayotgan bosimi - neytralgp bosim sn, hamda grunt donalari olayotgan bosimi - effektiv bosim se yoki tajriba boriShidagi hohlagan daqiqa uchun quyidagi tenglik joizdir. s = se + sn (3.3) Neytralgp bosimni yaqqol ifodalaSh uchun maxsus idiSh olamiz, unga hg balandlikda grunt namunasini kopyib, gruntni ustiga h balandlikgacha suv quyamiz, Shu bilan grunt ustki yuzasidagi s bosimni, suvni oqpirligidan hosil boplayotgan bosim bilan almaShtirdik - ammo gruntni balandligi hg opzgarmaydi. Bunda suvdan hosil boplgan bosimni grunt qpovaklaridagi suvlar qabul qilib, gruntni qattiq donachalari deformatsiyaga uchramaydi, Shuning uchun uni neytralgp bosim deyiladi. Agar idiShdagi hg balandlikdagi grunt namunasi ustiga s buzilistashqi bosimi tahsir etsa, unda gruntda siqiliSh hosil boplib hajmi kichrayadi, qpovakligi kamayadi va boShka hossalari opzgaradi - Shu sababdan uni effektiv bosim deyiladi. Tajribalar dala va laboratoriya Sharoitlarida optkaziladi. Dala Sharoitlaridagi optkaziladigan tajribalar natijalari aniqroq bopladi, lekin ularga katta harajatlar ketiShi munosabati bilan, kopprok laboratoriya tajribalari yordamida gruntni siqiliShi aniqlanadi.Bunday tajribalarni gruntlarni bir opqli siquvchi asbob-odometrda bajariladi.Odometrda gruntlar siqilganda yon tomonlariga kengayiSh imkoniyatiga ega boplmaydi, Shuning uchun siljiSh deformatsiyasi tamomila boplmasligi tahminlanadi. Bunda gruntlar faqat qpovakliklari hajmi opzgariShiga asosan deformatsiyaga uchraydilar. SHuning uchun deformatsiyani oplchov birligi sifatida qpovakliklar koeffitsientini oliSh mumkindir.Grunt namunasiga sxematik xolatda quyidagicha belgilar kiritamiz. 3.2-rasm. Kompression asbobning tuzilishi. 1-grunt namunasi; 2-qirquvchi halqa; 3- teShikli porShengp; 4-teShikli taglik; 5-deformatsiya oplchagich-indikator; 6- suv topplanadigan idiSh. Odometrni porShini orkali, tik opq yopnaliShida opsib boruvchi yuklar, bosqichlar asosida beriladi. Har bir bosqichda chopkiSh tugallaniShi bilan indikatorlardan hisob olinib, hosil boplgan chopkiShlar aniqlanadi va e - s(R) boqplaniShi chiziladi. Bu boqplaniSh egri chiziqli boplib - uni kompressiya egri chiziqpi deb ataladi. Masalan: amaliy iSh quyidagicha bajariladi - gruntni soliShtirma oqpirligi ¡; uni hajmi, Vo, grunt skeletini oqpirligi Qo, namunani boShlanqpich balandligi h va yuzasi F aniqlanadi.[1.2.24.25] Buzilistashqi bosim si har bir poqponasidagi deformatsiyalangan namuna balandligini uzaytiriShini quyidagidan topiladi. hs = h - li (3.4) bu yerda: li - si bosimidan hosil boplgan chopkiSh, mm; (indikatorni koprsatgichi). Gruntlarni fizik xossasidan, qoprilayotgan namunani skeletini oqpirligi. QO = g . VO = g hO F, (3.5) bundan grunt skeletini keltirilgan balandligi quyidagiga teng: (3.6) Gruntni boShlanqpich qpovaklik koeffitsienti qiymatini quyidagi ifoda bilan hisoblaymiz: ; (3.7) Har qanday buzilistashqi yuk si dan qpovaklik koeffitsienti ei qiymatini quyidagi ifodadan xisoblaymiz: ; (3.8) (3.8) ifodadan foydalanib, buzilistashqi bosimni si munosib bosqichiga mos, ei ni xisoblab, e - s boqplaniShi kompressiya egri chiziqpi chiziladi. Tabiiy holatdagi strukturalari buzilmagan va buzilgan sochiluvchan va donalari yopiShgan, gruntlar uchun kompressiya egri chiziqpini kopriSh mumkin.Egri chiziqlar orasidagi katta farq, gruntlarda buzilistashqi bosim tahsirida elastiklik deformatsiyasidan buzilistashkari qoldiq deformatsiya xam sodir bopliShini koprsatadi. Elastik-deformatsiyasi-grunt namunasidagi yukni qayta tuShiriliShidan, gruntni ilgarigi holatiga kaytiShi uchun koptariliShini (koppchiShini) harakterlaydi.Qoldiq deformatsiyasi-zichlaniSh davrida gruntlarni strukturalari opzgarib, donalari opz oprnidan kopchib, siljiShidan hosil boplgan deformatsiya boplib, u qayta tiklanmaydi. Xulosa: gruntlarda qoldiq deformatsiyasi, elastik deformatsiyaga nisbatan katta bopladi. Bu egri chiziqlarni harakteri va ularni nisbatlari zamin gruntlarini mustahkamligini baholaShda katta ahamiyat kasb etadi. 1- kuch oShib boriShi jarayonida qurilgan egri chiziq. e =f (p max) 2- kuch oliniShi jarayonida qurilgan egri chiziq ; e =f (p 0). 3.3-rasm.Strukturasi buzilmagan grunt namunalarining kompression egri chiziqlari; 3.3-rasmni 1 - zichlaniSh chiziqpi, namunani opsib boruvchi yuk tahsiridagi zichlaniShni tasvirlab, 2 - koppchiSh chiziqpi, namuna ustidan yuklarni sekin asta tuShuriliShidan xosil boplgan boqplaniSh koprsatadi. TakrorlaSh uchun savollar: 1. Gruntlar mexanikasi asosiy qonuniyatlari. 2. Gruntlar mexanikasini oprganadigan soxasi. 3.Dinamik tahsirlarni gruntlarda zichlaShiShni hosil qiliShini izoxlang. 4. Statik yuklarni gruntlarda zichlaShini hosil qiliShni izoxlang. 5.prof. N.M. Gersevanov usullari haqida suvsizlantirgan gruntda siqiliShni boriShi. 6.Qpovaklari suv bilan topla grunt namunasida tajriba optkaziShning axamiyati. 7. Neytralgp bosimlarni izohlang. 8. Odometrda gruntlarni siqiliShi tajribasini optkaziSh tartibi. 9. Kompressiya egri chiziqpini qanday quriladi?. 10.Effektiv bosimni izohlang. 3.2.GRUNTLARNI OpZ OQpIRLIGIDAN HOSIL BOpLGAN ZOpRIQISHNI ANIQLASH Tabiiy bosim deb - yuqori qatlam gruntini opz oqpirligidan pastki katlamga berayotgan kuchlaniShiga aytiladi.Zamin gruntlari N chukurlik bopyicha bir xil jinsli boplsa, tabiiy bosimni qiymati N chukurlikdagi qatlamni satxida quyidagi ifodadan xisoblanadi: stn = g0 N g , kpa ; (4.1) Bu yerda: g0 - gruntni hajmiy oqpirligi, gs/sm3; N - koprilayotgan chuqurlik, m ; g - optiSh koeffitsienti g=10 Tabiiy bosimni qatlamni ixtiyoriy Z chuqurlik uchun quyidagicha xisoblanadi: stn = g0 Z g , kpa ; (4.2) g0 –gruntning hajmiy oqpirligi laboratoriyada kesuvchi halqa yordamida aniqlanadi. Z- poydevor podoShvasi –poydevor oprnaShgan joydan grunt qatlamining ixtiyoriy nuqtasigacha boplgan masofa.m g- birliklardan optiSh koeffitsienti. g -10 ga teng. 4.1-rasm. Zamin gruntini opz oqpirligidan chuqurlik bopyicha ortib boruvchi tik normal kuchlaniSh epyurasi. Har xil qatlamli zaminlarda tabiiy bosimni aniqlaSh. Zamin gruntlari koprilayotgan N - chuqurlik uchun har hil qatlamdan h1, h2, ..., hn va gruntlarini hajmiy oqpirligi g01, g02, ..., g0n iborat boplsa 4.1-rasm u holda, har bir qatlamni ostki yuzasida hosil boplayotgan tabiiy bosimni alohida hisoblanadi va quyidagi tartibda bajariladi. Birinchi qatlam uchun tabiiy bosimni aniqlaSh. st1 = g01 h1 g , kpa ; (4.3) Ikkinchi qatlamni ostki yuzasi uchun tabiiy bosimni aniqlaSh. st2 = st1 + g02 h2 g , kpa ; (4.4) SHu tartibda qopshib hisoblanaveradi, oxirgi n qatlam uchun quyidagiga teng bopladi: stn(n) = st2 + g0n hn g , kpa (4.5) Ixtiyoriy Z chuqurligi uchun esa quyidagicha hisoblanadi. stz = st1 + g02 z g , kpa. (4.6) Er osti suvlari boplgan zaminlarda tabiiy bosimlarni aniqlaSh. 1.Bir xil va har xil qatlamli gruntli zaminlarda mahlum chuqurlikda yer osti suvi mavjud boplsa, u holda qpovaklari suv bilan topla turgan qatlam gruntlarini muallak holdagi hajmiy oqpirligi hisoblanib tabiiy bosimni aniqlanadi. Yer osti suvi hc chuqurlikdan optgan, bu hol uchun tabiiy bosim suvni satxi uchun aniqlanadi. sts = g0 hs g , kpa (4.6) Er osti suvi qpovaklari bilan topla turgan gruntni, muallak holidagi hajmiy oqpirligi xisoblanadi. g0m = (gS - gC ) / (1 + e) , gs/sm3 ; (4.7) Bu yerda: gS - gruntni soliShtirma oqpirligi, gs/sm3; gC - suvni zichligi, gC = 1 gs/sm3; e - qpovaklik koeffitsienti. Agar gruntni hajmiy oqpirligi g0 , gruntni qpovaklari tabiiy holda suv bilan topla turgan holi uchun aniqlangan boplsa (namlik darajasi G=1), muallak xajmiy oqpirlik quyidagicha aniqlanadi. g0m = gS0 - gC , gs/sm3 ; (4.8) Tabiiy bosim qiymati H chuqurlik uchun quyidagiga teng st sn = sts + g0M h g , kpa ; (4.9) yoki ixtiyoriy Z chuqurlik uchun st sz = sts + g0M z g , kpa ; (4.10) Bu yerda: g – birliklardan optiSh koeffitsienti g=10 2. Zamin gruntlarini siqiluvchi qatlamida, yer osti suvidan keyin, suv optkazmaydigan qatlam boplsa, uni ustki yuzasida tabiiy bosimni miqdori opzgaradi. Bunday hol uchun qpovaklari suv bilan topla turgan gruntni muallaq hajmiy oqpirlikni, faqat suvi bor qatlam uchun ehtiborga olinadi, 6.2-rasm st1 ifodasiga asosan aniqlanadi, yer osti suvi ustki satxiga tabiiy bosimni quyidagi ifodadan aniqlanadi. s¢t2 = st1 + g02 h¢2 , kpa ; (4.12) Er osti suvini ostki satxi uchun esa, g0M aniqlanib tabiiy bosim xisoblanadi. sts = s¢t2 + g0M hs , kpa ; (4.13) Suv optkazmaydigan qatlamni ostki yuzasi uchun tabiiy bosim kuyidagiga teng. stn = st2 + g03 h3 , kpa ; (4.14) Er osti suvini tabiiy bosimga tahsirini ehtiborga oliSh, zaminni quyi siqiliSh chegarasini, aniqlaShga sezilarli opzgartiriSh kiritadi, u esa opz navbatida chopkiShni miqdorini yuqori aniqlikda xisoblaShga imkon tuqpdiradi. Misol.Gruntni tabiiy bosimini aniqlaSh. Tabiiy bosim deb – yuqori qatlam gruntini opz oqpirligidan pastki qatlamga berilayotgan kuchlaniShga aytiladi va uni qiymati quyidagi ifodadan topiladi. kpa (4.15) Bu yerda: - gruntni elementar – qatlam balandligi - gruntni tabiiy xajmiy oqpirligi, ts/m3 - optiSh koeffitsientni =10 Geologik quduqlarning “A”si uchun 1-qatlam uchun kpa 2-qatlam uchun kpa 3-qatlam uchun YeOS satxigacha aloxida aniqlanadi kpa 31 – qatlam m. YeOS-er osti suvi satxidan pastda boplgani uchun, gruntni suvga topyingan xolatdagi hajmiy oqpirligi quyidagicha aniqlanadi. t/m3 U xolda hajmiy oqpirligi quyidagicha aniqlanadi. kpa 4 – Qatlam uchun hajmiy oqpirligi quyidagicha aniqlanadi. t/m3 kpa Hisoblanganlardan foydalanib gruntning tabiiy bosim epyurasini aniqlanadi. 4.2-rasm. Zamin gruntlarini tabiiy bosimidan xosil boplgan kuchlaniSh epyurasi. TakrorlaSh uchun savollar. 1.Tabiiy bosim deb qanday kuchlaniShiga aytiladi? 2.Kopp qatlamli gruntlarda tabiiy bosimni aniqlang. 3.Gruntni qpovaklari tabiiy holda suv bilan topla turgan holi uchun tabiiy bosimni qanday aniqlanadi? 4.Zaminni quyi siqiliSh chegarasini aniqlaShni ahamiyati nimada? 5. Yer osti suvini tabiiy bosimga tahsirini ehtiborga oliSh nima uchun kerak? 6. Muallak xajmiy oqpirlik qanday aniqlanadi? 7. Qpovaklari suv bilan topla turgan qatlam gruntlarini muallak holdagi hajmiy oqpirligi xisoblanib tabiiy bosimni nima uchun aniqlanadi? IV bob.INSHOOTNI CHOpKISHINI QATLAMLAB JAMLASH USULIDA ANIQLASH. poydevorni chopkiShini umumiy qiymatini aniqlaSh uchun, uning ostidagi chiqiladigan gruntni qalinligini aniqlanadi. 5.3-rasm siqiladigan gruntni qalinligi kum va gillar uchun poydevorni ostki yuzasidan, qopshimcha bosimni qiymati, tabiiy bosim qiymatidan beSh marta kichik boplgan, zi chuqurlikdan optadi, u satxni quyi siqiliSh chegarasi (KSCH) deb yuritiladi 0,2 Rti = Rzi (4.1) Agarda KSCH elastiklik moduli Ye < 5,0 Mpa kichik gruntdan optsa yoki opSha bopsh grunt topShama qatlam boplsa, unday holda quyi siqiliSh chegarasini quyidagi nisbatda oliniShi zarur. 0,1 Rtk = Rzk (4.2) Quyi siqiliSh chegarasini - grafik usul bilan ham hisoblaSh mumkin. Tabiiy bosimni elementar qatlamlar uchun topilgan qiymatlarini 0,2 (yoki ikkinchi hol uchun 0,1) koppaytirib opSha satxiga, opng tomondagi 6.3-rasm epyurani ustiga masShtab bilan qopyib boriladi, aniqlangan nuqtalarni birlaShtirilsa, punktir chiziq 5.3-rasm, u Rz epyurasini kesib optadi, chiziqlar kesiShgan nuqta KSCH ni beradi. poydevorni ostki yuzasidan, KSCH gacha boplgan gruntni kalinligini aktiv siqiluvchi qatlam deb qabul qilinadi, hamda elementar qatlamchalar oprtasidagi qopshimcha bosimni qiymatlari aniqlanadi. birinchi elementar qatlam uchun Roprz1 = (Rzo + Rz1)/2 , kpa ( 4.3) ikkinchi elementar qatlam uchun Roprz2 = (Rz1 + Rz2)/2 , kpa ( 4.4) xuddi Shuningdek KSCH gacha davom ettiriladi. Umumiy chopkiShni qiymatini quyidagi ifodadan xisoblanadi. SS = S1 + S2 + S3 + ... + Sk , sm . (4.5) Birinchi elementar qatlamchani chopkiShi aniqlanadi. Yüklə 6,66 Mb. Dostları ilə paylaş:
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||