O’zbekstan respublikasi joqari ha’m orta arnawli ta’Lİm wa’ZİRLİGİ berdaq atindag’I

gidrobiologiyası tiykarınan biosferanın’ strukturalıq funktsionallıq birligi bolg’an suw ekosistemasın u’yrenedi, 

yag’nıy bular bir-birinen fizika-ximiyalıq xarakteri qa’siyeti jag’ınan organizmlerdin’ tu’r sostavı jag’ınan ayrıladı. 

 Ekologiyalıq ko’z- qaras penen gidrobiologiya, biosferanın’ bir bo’limi bolg’an, jerdin’ tek suw qabatın 

izertleydi h’a’m onı biogidrosfera dep atawda mu’mkin. Biogidrosferanı u’yreniw tek gidrobiologiyanın’ aldına 

qoyg’an maqseti emes, onı gidrologiya, gidroximiya, gidrofizika, gidrogeologiya h’a’m t.b. ilimler u’yrenedi. 

 Gidrobiolog organizmlerdi, populyatsiyanı h’a’m biotsenozdı abiotikalıq ortalıqtan bo’lek alıp izertleydi, al 

onı ekosistema ramkasında u’yrenedi. Ayrım waqıtları gidrobiologiyanı geografiyalıq pa’nler menen birlikte alıp 

qaraydı. A’sirese dushshı suw gidrobiologiyası menen limnologiyanı jaqınlastırıp qaraydı. (limne-ozero) -

limnologiya geografiyalıq pa’n bolıp ten’izlerdi u’yrenedi, ken’ ma’nisinde ishki suw saqlag’ıshlardı u’yrenedi, 

izertleydi. Biraq limnolog mag’lıwmatı boyınsha geograf, suwdag’ı tirishilikti izertleydi, al gidrologiyalıq faktor 

retinde onın’ a’h’miyetin esapqa aladı. Kerisinshe gidrobiolog (biolog) o’li zatlardı izertlemeydi, tek ekologiyalıq 

analiz retinde, onın’ jag’dayın bah’alaydı.Solay etip gidrobiologiya h’a’m gidrologiya tiykarınan limnologiya bir-

birine baylanıslı tu’rde  h’a’m bir-birinin’ mag’lıwmatı boyınsha, o’z aldına pa’n retinde maqseti h’a’m wazıypası 

menen ayrıladı. 

 Gidrobiologiyanın’ tiykarg’ı metodı h’a’r qıylı gruppa organizmlerdin’ san mug’darın biliw h’a’m 

funktsionallıq jag’dayına bah’a beriw. Osoblardın’ san mug’darın h’a’m biomassasın esapqa alıw, bir ta’repinen 

olardın’ ekologiyasın tirishilik  etiw jag’dayın belgilew mu’mkin. ms: Ha’r qıylı jerdegi (grunttag’ı) belgili bir tu’r 

osoblarının’ san mug’darın salıstırıw (jasın, jag’dayın)arqalı, onın’ qaysısına h’a’m qanday da’rejede 

unatatug’ınlıg’ın ko’riwge boladı. Usınday qılıp yamasa usınday jol menen osoblardın’ temperaturag’a, duzlılıqqa 

h’a’m t.b. sırtqı ortalıq faktorlarına qatnasın ko’rsetiwge boladı. 

 Ekinshiden h’a’r qıylı organizmler gruppasının’ san mug’darın h’a’m biomassasın biliw arqalı populyatsiya 

h’a’m biotsenozdın’ strukturası h’aqqında, olardın’ jag’dayının’ dinamikası, sol jerge ta’n o’zgesheligi tuwralı pikir 

aytıwg’a boladı. 

 Organizmlerdin’ san mug’darın esaplaw, yag’nıy esap ju’rgiziw ushın h’a’r qıylı priborlar qollanıladı, 

dnocherpateller, dragalar, plankton setkileri, plankton-ocherpateller, batometrler h’.t.b. Usılardın’ ja’rdeminde 

belgili bir uchastkidegi suwdan, grunttan yamasa h’a’r qıylı substratlardan jıynap alınıp, onın’ tu’r sostavı, san 

mug’darı h’a’m biomassası anıqlanadı. Ayrım waqıtları suwdag’ı organizmlerdin’ san mug’darın anıqlaw ushın 

biofizikalıq h’a’m bioximiyalıq metodlar qollanıladı. 

  Ms: Xlorofill h’a’m ATF nın’ kontsentratsiyasına qaray vodorosl h’a’m bakteriyalardın’ san mug’darı 

tuwralı pikir aytıwg’a boladı. Suw u’sti h’a’m suw astı televideniesi, su’wretke tu’siriw ekolokatsiya, ja’ne vizualıq 

baqlaw, samolet ja’rdeminde suw astı kemeleri, batiskaflar akvalanglardın’ ja’rdeminde h’.t.b. suwdag’ı 

organizmlerdin’ tarqalıwı h’a’m kontsentratsiyası populyatsiya h’a’m gidrobiotsenozdın’ strukturası, tuwralı 

mag’lıwmat alıwg’a boladı. 

 Son’g’ı waqıtları bulardan basqa kosmos arqalı baqlaw ju’rgiziw a’melge asırılmaqta. Gidrobiologiyanın’ 

tiykarg’ı ma’selesi gidrosferanı basqarıw jolın tabıw maqsetinde ekologiyalıq protsesslerdi u’yreniw. Gidrosferanı 

u’yreniwdin’ biologiyalıq tiykarı suw saqlag’ıshlardı kompleksli  ratsional paydalanıw. Usıg’an baylanıslı 

gidrobiologiyanın’ aldında turg’an ma’selesi suw ekosistemasın qorg’awdın’ ilimiy tiykarın du’ziw islep shıg’ıw 

yag’nıy onı sol turısında saqlaw degendi bildirmeydi. 

 Ulıwma adamzat tek ta’biyat resursların paydalanıw arqasında g’ana jasay almaydı,  sonlıqtan ta’biyg’ıy 

suw ekosistemaların jasalmag’a aylandırıw kerek, yag’nıy qoldan rawajlandırıw degendi an’lanadı. 

 Gidrobiologiyanın’ tiykarg’ı praktikalıq ma’selelerinin’ biri retinde suw saqlag’ıshlardın’ biologiyalıq 

o’nimliligin arttırıwdı aytıwg’a boladı. Gidrobiologiyadag’ı ekinshi tiykarg’ı ma’selesi retinde adamlardı taza suw 

---

menen ta’miyinlew bolıp esaplanadı. Sebebi h’a’zirgi waqıtta adamlardın’ sanasının’ rawajlanıwında taza suwg’a 

degen talabı ku’sheymekte, bar bolg’an ta’biyg’ıy zapas suwlarda pataslanıwı sebebinen tawsılmaqta. Ma’deniyat 

h’a’m ja’miyettin’ rawajlanıwı menen, awıl-xojalıq o’nimlerin qalay ku’tip qaraytug’ın bolsa, gidrosferanı da solay 

etip ku’tip qaraw kerek, bunısız adamnın’ tirishilik talabın qanaatlandırıw qıyın ja’ne aqıbeti apatshılıq jag’dayg’a 

alıp keledi. Ja’nede gidrobiologiyanı biogidrosferanı ku’tip qarawdın’ ekologiyalıq tiykarın islep shıg’ıwshı ilim dep 

qarawg’a da boladı. 

  Gidrobiologiyag’a tiyisli bolg’an h’a’r qıylı ma’selelerdi sheshiw ushın, ayrım arnawlı bo’limleri payda 

boldı. Azıq-awqat ma’selesin qarawshı gidrobiologiya. Bunda tiykarınan azıq-awqat bazasının’ suwdag’ı 

organizmlerdin’ zapasın jaqsılaw, suw saqlag’ıshlardın’ o’nimdarlıg’ı tuwralı prognoz jasaw h’a’m onnan ratsional 

paydalanıw yag’nıy akvakulturanı jolg’a qoyıw boyınsha teoriyalıq jaqtan tiykarın salıw tuwralı ma’selelerin 

sheshiwdi maqset etip qoyadı. 

  Akvakultura degenimiz- onın’ ma’nisi paydalı organizmlerdi kontinental h’a’m ten’iz suwlarında qoldan 

o’siriwdi an’latadı.  

  Sanitarnaya gidrobiologiya - bul taraw tiykarınan suwdın’ sapasın jaqsılaw ma’selesinde ondag’ı 

biologiyalıq protsesslerdi, adamnın’ den sawlıg’ın qorg’aw ushın ishimlik suwlardı tazartıw ma’selelerin o’z ishine 

aladı.  

  Texnikalıq gidrobiologiya- bul bo’lim, kemelerdi, gidrosoorujenielerdi, kanallardı, suw saqlag’ıshlardı 

truboprovodlardı, t.b. obektlerdi suw basıp ketiwlerine qarsı ilajlar islew menen shug’ıllanadı. Ja’nede metallardın’ 

biologiyalıq korroziyag’a ushırawı menen gu’res jolların alıp baradı. 

 Awıl xojalıq gidrobiologiyası -   tiykarg’ı ma’selesi uaqıtsha suw basqan jerlerde, yarım suw kulturaların 

o’siriw, tiykarınan salılardı suw fawnasının’ qa’liplesiwin h’a’m basqarıwdı u’yrenedi. 

 Navigatsiyalıq gidrobiologiya-suwdag’ı biologiyalıq qublıslardı u’yrenedi, yag’nıy jergilikli klimatlıq 

jag’dayg’a qaray suw arqalı ju’riwde bolatug’ın tosqınlıqlardı u’yreniw. (gidrobiontlardın’ bolıwına baylanıslı 

bolatug’ın o’zgerisler, biolyuminesentsiya, biologiyalıq tosqınlıqlar). Joqarıda aytılg’an h’a’m basqada tarawlarında 

adamlardın’ praktikalıq iskerliginde paydalanıw menen  bir qatarda ayrım ilimiy aktual problemalardı islep 

shıg’ıwshı h’a’zirgi zaman gidrobiologiyasının’ ko’pshilik bag’darları rawajlanbaqta. 

 Trofologiyalıq bag’dar- gidrobiontlardın’ awqatlanıwın h’a’m awqat zatına bolg’an qarım-qatnasın 

izertleydi. 

 Energetikalıq- biologiyalıq energiyanın’ o’zgeriwi. 

 Toksikologiyalıq- gidrobiontlarg’a ayrım toksinatlardın’ ta’sir etiwin h’a’m mexanizmin u’yrenedi. 

 Etologiyalıq-  gidrobionlardın’ h’a’m olardın’ populyatsiyalarının’ minez-qulqın qa’siyetlerinin’ 

nızamlıqların u’yrenedi. 

 Radioekologiyalıq- migratsiya qılıw jolın, radionuklidlerdin’ jıynalıw h’a’m shıg’arıw protsesslerin h’a’m 

olardın’ suw organizmlerine ta’sirin izertleydi. 

 Paleogidrobiologiyalıq- gidrobiontlardın’ subfosoil qaldıqlarına tiykarlanıp, suw organizmlerinin’ kelip 

shıg’ıw tariyxın izertleydi. 

 Sistemalı bag’dar- Suw ekologiyasına sistemanın’ ulıwma teoriyasın h’a’m onın’ metodın qollanıwdı 

ko’rsetedi. Bul gidrosferadag’ı biosistemanın’ sho’lkemlesiw problemasın ko’rip shıg’adı yag’nıy, olardın’ sırtqı 

ortalıqtın’ o’zgeriwine baylanıslı onın’ jag’dayı tuwralı prognoz jasaw, o’zin basqarıw o’zin-o’zi ta’rtiplestiriw 

ma’selelerin u’yrenedi. 

 Ulıwma gidrobiologiya suwlardag’ı biologiyalıq protsesslerdin’ tiykarg’ı  nızamlıqların izertleydi. bul 

bo’limde suw aynalasında tirishilik etiwshi formalardın’ jasaw sharayatın h’a’m o’z-ara qatnasıqların, 

---