O’zbekstan respublikasi joqari ha’m orta arnawli ta’Lİm wa’ZİRLİGİ berdaq atindag’I

gidrobiontlarda sutkalıq vertikal migratsiya bolmaydı. Sutkalıq vertikal migratsiya 

temperaturag’a, awqat zatına, dushpanlarınan qorg’anıw ushın h’a’m t.b. na’tiyjesinde boladı. 

Dushshı suw shayanı  Sida cristallina ko’l suwında temperaturanın’ stratifikatsiya waqtında 

keshte h’a’m tu’nde suwdın’ u’stingi 0-10 m qatlamında toplanadı. Al ku’ndiz 15-20 m. 

teren’likke migratsiya jasaydı. 

 Plankton organizmler-fitofaglar sutkanın’ qaran’g’ı waqıtlarında, suwdın’ joqarg’ı 

qatlamında vodorosller ko’p jerde awqatlanadı, al ku’ndiz zooplanktoofag balıqlardan qashıp 

suw tu’bine ketedi. Ma’wsimlik h’a’m jasına qaray vertikal migratsiyalar gidrologiyalıq, 

ko’rsetkishlerdin’ ma’wsimge qaray o’zgeriwine h’a’m organizmlerdin’ o’zinin’ jag’dayının’ 

o’zgerisine baylanıslı boladı. Mıs: ko’pshilik shayanlar jıldın’ jıllı waqlarında suw betine 

ko’teriledi, al salqın waqları suw tu’bine ketedi. (Brodskiy 1957). 

 

Bentos h’a’m perifiton 

  Bentos organizmler grunt u’stinde h’a’m onın’ arasında tirishilik etedi, usıg’an  qaray epi 

h’a’m endobentos dep bo’ledi. Ha’reket etiw da’rejesine qaray gezip ju’riwshi yamasa vagilnıy 

(krablar, osminoglar, ten’iz juldızları h’a’m t.b.). 

 Sedentarlı-bunda gruntta jatıp aytarlıqtay h’a’reket etpeydi. (Ko’pshilik  mollyuskalar, 

ten’iz kirpileri) h’a’m jabısqan yamasa sessiller (gubkalar, lishaynikler, korall polipleri) bolıp 

bo’linedi. Razmerine qaray makro, meyo h’a’m mikro bentos dep bo’ledi. Meyobentosqa 0,1-2 

mm, makrobentosqa -salıstırma u’lken mikrobentosqa kishi formaları kiredi. Mikrobentostın’ 

komponentleri-bakteriyalar gribler, vodorosller, a’piwayılar (a’sirese infuzoriyalar) mayda 

nematodalar keneler to’men da’rejeli shayanlar h’a’r qıylı gidrobiontlardın’ zarodıshları. 

 Mezobentos tiykarınan mayda oligoxetler to’men da’rejeli shayan ta’rizliler (ostrakoda 

h’.t.b.) balıq uwıldırıg’ı t.b. kiredi. Makrozoobentosqa nasekoma lichinkaları iri  mollyuskalar 

oligoxetler polixetler, iyne terililer joqarı da’rejeli shayan ta’rizliler xarakterli. Perifiton terminin 

1924-jılı A.L.Bening adam ta’repinen qoyılg’an h’a’r qıylı substrtlardag’ı organizmler dep 

ataladı. S.Genshtel teskeri qaplap (........................)  degen termindi usındı. Ha’zirgi waqıtta  bul 

2 termin de suw qabatındag’ı h’a’r qıylı substratlarda tirishilik etiwshi h’aywan h’a’m 

o’simliklerge tu’sinedi. Perifitonnın’ sostavına diatom h’a’m basqada suw otları gribler, 

a’piwayılar, gubkalar, lishaynikler qurtlar, mollyuskalar, murt ayaqlı shayanlar h’.t.b. 

omırtqasızlar kiredi. Da’slep substrat mikroorganizmlerden turıwshı silekeyli plenka menen 

qaplanadı. (Karzinkin, 1934). Keyin og’an lichinkalar h’a’m omırtqasız organizmler otıradı. 

 

Organizmlerdin’ qattı substrattı uslap turıwı 

---

  Bentos h’a’m perifiton organizmleri ushın o’zinin’ qanday da bir biotopqa tuwrılanıwın 

iykemlesiwin saqlawı tilekke qarsı h’a’r qıylı aralastırıw ku’shi arqalı boladı. (Suwdın’ 

h’a’reketi, gravitatsiyalıq ku’shler h’.t.b.). Aralastırıwg’a qarsı turıwı salıstırma salmag’ının’ 

artıwına baylanıslı boladı. Salıstırma salmag’ının’ artıwı awır skeletinin’ payda bolıwı menen 

boladı, usıg’an baylanıslı gidrobiontlar ku’shli ag’ıstada substratlarda aralaspaydı. Mıs: 

Ko’pshilik iyne terililerdin’ skeleti qarın ayaqlı h’a’m 2 qaqpaqlı mollyuskalardın’ 

baqanshag’ının’n’ bolıwı t.b. 

  Substratqa bekiniw ko’pshilik o’simliklerde a’piwayılarda gubkalarda ishek quwıslılarda 

qurtlarda, mollyuskalarda, iyne terililerde bayqaladı, ol waqıtsha yamasa turaqlı bolıwı mu’mkin. 

Birinshi jag’dayda organizmler bir neshe ret bekingen ornın o’zgertiwi mu’mkin. (jabısıwshı 

piyavkiler aktiniyalar, mollyuskalar h’.t.b.). Turaqlı bekingen organizmler qa’lewi boyınsha 

ornın o’zgerte almaydı. (Gubkalar, mshankiler, ustritsalar, murt ayaqlı shayanshalar t.b.). 

Substratqa teren’irek kiriwi grunttı shala yamasa tolıq qazıw arqalı boladı. Gruntqa qazıp kiriwge 

ko’plegen mollyuskalar iyne terililer, oligoxetler, polixetler ko’pshilik nasekomalardın’ 

lichinkaları h’a’m ayrım balıqlar uqıplı. 

 

Asılısıp ju’rgen zatlardan, ko’miliwden qorg’anıw h’a’reket etiwi 

 Suw qabatında asılısıp-aralaspay ju’rgen zatlar suw tu’bine sho’gedi, ol jabısqan 

bentoslarg’a o’ltiriw da’rejesinde ta’sir etiwi mu’mkin. Usıg’an baylanıslı bulardın’ 

ko’pshiliginde ulıwmalıq bir qa’siyet qa’liplesedi, yag’nıy  grunt u’stinen ko’terilgen h’alda 

jaylasadı. 

  Bental h’a’m perifitalda tirishilik etiwshiler aktiv h’a’reket etiwi pelagik organizmlerge 

salıstırg’anda to’men. Az h’a’reket etetug’ınlar ayrım waqıtları biotopın o’zgertiw maqsetinde 

suw qatlamına ju’zedi h’a’m suwdın’ ag’ısı menen 2- bir jerge barıp otıradı. (Mollyuskalar, 

oligoxetler). Grunttın’ qattılıg’ına baylanıslı organizmlerdin’ razmeride o’zgeredi. Mıs: bir 

osobtin’ tu’rleri 2 qaqpaqlı mollyuska Abra ovata Azov ten’izinde qattı gruntta (qum h’a’m 

rakushka) qalın’ rakovinag’a iye h’a’m uzınlıg’ı 25 mm. Al ılaylı jerde uzınlıg’ı  20 mm h’a’m 

rakovinası juqa boladı. Qattı substratlarda h’a’reket etiwi ju’giriw yamasa adımlap ju’riw, 

o’rmelep ju’riw, tu’rlerinde boladı. Ju’giriw h’a’m adımlap ju’riw ko’pshilik shayan 

sıyaqlılarg’a suwdag’ı shıbın shirkeylerge h’a’m olardın’ lichinkalarına o’rmekshi ta’rizlilerge 

h’a’m omırtqalılarg’a xarakterli. A’sirese ten’iz litoralında tirishilik etiwshilik ushın xarakterli. 

Su’yrelip ju’riw ameboid h’a’reket esabınan boladı. (Jalg’an ayaqlılar) denenin’ jıyrılıp qısqarıwı 

na’tiyjesinde (qurtlar) h’a’m kirpiksheler menen (infuzoriyalar t.b.) ko’binshe bul denenin’ 

tartılıwı menen boladı. Mıs: osminog qarmalawshısı ja’rdeminde substrat sorıp, keyin denesin 

tartadı, bunnan keyin qarmalawshısı aldıg’a taslanıp ja’ne qandayda bir substratqa jabısadı. 

---