O’zbekstan respublikasi joqari ha’m orta arnawli ta’Lİm wa’ZİRLİGİ berdaq atindag’I

  Jerge h’a’m h’awag’a qarag’anda suw ko’birek turaqlı temperaturag’a iye boladı, yag’nıy 

tirishiliktin’ bolıwı ushın qolaylı. Suwda temperaturanın’ qolaylı bolıwı onın’ joqarı  jıllılıq 

sıyımlılıg’ına iye bolıwına baylanıslı. Ol 4,19x10

3

Dj/kg K yamasa 1 kal/gx grad. Bunday jıllılıq 

sıyımlılıg’ının’ joqarı bolıwı, kelip tu’siwshi jıllılıq energiyasının’ bir bo’limi 

assotsiatsiyalanıwshı molekulalar arasındag’ı vodrodlıq baylanıslardı u’ziw ushın sarp etiledi. 

Usının’ juwmag’ınanda jıllıq ma’wsimnin’ o’zgeriwi, ja’nede sutkalıq o’zgeriwde suw a’sten 

salqınlaydı h’a’m qızadı, na’tiyjede temperaturanı regulirovkalawda u’lken rol oynaydı. Du’nya 

ju’zlik (mirovoy) okeanda maksimum 30-40

   S dan aspaydı, al sol waqıtqa jerde h’a’m h’awada 

110-120

  S boladı. Ta’biyg’ıy jag’dayda suwdın’ temperaturalıq turaqlılıg’ın ku’sheytiwi 

temperaturanın’ 4 ten 0 

  S to’menlewinen o’zinin’ tıg’ızlıg’ın azaytıwına baylanıslı. Suw 

ton’lawı menen muzg’a aynaladı ol jen’il bolıp suw u’stinde qalqıp jıllılıqtı izolyatsiyalawshı 

qabattı payda etedi. Qısta suwıq suw, suw tu’bine barmaydı, al jazda ıssı suw, suw astına 

o’tpeydi. Teren’ligi 1-1,5 m suwlarda jazdın’ ku’nleri suw betinin’ temperaturası menen suw 

tu’binin’ temperaturası arasında 7-10

  S parq boladı. Suwg’a ıssılıq u’zliksiz ta’sir etiwi 

na’tiyjesinde suw jılıp baslaydı h’a’m parlanıw ku’sheyedi, na’tiyjede suwdın’ ısıwı a’steleydi. 

Suwdın’ tıg’ızlıg’ı. 

 Suwdın’ tıg’ızlıg’ı 4 

  S ta 1 ge ten’. Ta’biyg’ıy suwlardın’ tıg’ızlıg’ı ondag’ı h’a’r qıylı 

duzlardın’ eriwine baylanıslı artadı, 1,347g/sm

3

 qa shekem. Temperaturanın’ ko’teriliwi menen 

suwdın’ tıg’ızlıg’ı o’zgeredi. 

 Temperatura 

  S...      0            4              10            20           30   

  Tıg’ızlıg’ı g/sm

3

. 0,99986   1,00000    0b 99972     0,99823    0,99567 

Temperaturanın’ ta’sirinde tıg’ızlıqtın’ o’zgeriwi 1- ret qarag’anda onsha sezilerli emestey 

bolıp ko’rinedi, sog’an qaramastan ol ku’shli ta’sir etedi. Sebebi gidrobiontlardın’ salıstırma 

salmag’ı 2 yamasa 3 -belgilerde ayrıladı. Suwdın’ basımının’ ken’ diapazonında tirishilik etiwge 

iykemlesken organizmler evribat (bathus-glubina) delinedi, al bul faktordın’ u’lken o’zgerisine 

shıday almaytug’ın organizmler stenobat delinedi. 

  Ms: goloturiya (Elpidia) 100 den 9000 m. shekemgi teren’likte ushırasadı. Tu’rlerdin’ 

ishinde shıdamlı (600-1000 atm.) ortasha shıdamlı (400-600 atm.) az shıdamlısı (100-300 atm.) 

ushırasadı. Ko’pshilik gidrobiontlarda a’sirese shayan ta’rizlilerdin’, bas ayaqlılar, 2 qaqpaqlı 

mollyuskalar h’a’m grebneviklerdin’ lichinkası basımnın’ artıwı h’a’m durıs fototaksis joqarı 

qaray h’a’reket etiwdi qozdıradı al to’menlese kerisinshe. Sog’an baylanıslı suw qabatındag’ı 

organizmlerdin’ tarqalıwında basım tiykarg’ı faktorlardın’ biri bolıp esaplanadı. Basımnın’ 

artıwı beloktın’ h’a’m basqada birikpelerdin’ strukturasına ta’sir jasaydı, yag’nıy ko’lemi 

qısqaradı. Ms: joqarı basım beloktın’ 3 lemshi h’a’m 4 lemshi strukturasına ta’sir etedi. Ondag’ı 

---

h’a’lsiz baylanıslardı u’zedi. Beloklardın’ bunday denaturatsiyag’a ushırawı belok suw 

sistemasının’ ko’leminin’ kishireyiwine alıp keledi. (Xochachka, Somero, 1977). 

 Gidrobiontlarda  gidrostatikalıq basımdı qabıllaw organı retinde h’a’r qıylı gazli 

kameralar, ms:(balıqlardın’ torsıldag’ı, (plavatelskiy puzır), ayrım meduzalardın’ tabanındag’ı 

h’awa alıp ju’riwshi boslıq, bas ayaqlı h’a’m qarın ayaqlı mollyuskalardın’ baqanshag’ında, 

a’piwayılardın’ tsitoplazmasındag’ı gazli qosındılar h’.t.b.) kameradag’ı gaz basımının’ 

o’zgeriwi h’a’r qıylı retseptorlar menen qabıllaw na’tiyjesinde organizmlerdin’ teren’likke 

batıwın ko’rsetedi. 

   

 

   

 

Suwdın’ jabısqaqlıg’ı yamasa juqqıshlıg’ı. 

 Basqa suyıqlıqlarg’a salıstırg’anda suw az jabısqaqlıq qa’siytke iye. Temperaturada 10

  S 

suwdın’ jabısqaqlıg’ı 1,31spz. (spz.biologiyaq o’lshem birligi) g’a ten’, al glitserin usı 

temperaturada 3950 spz. boladı. Suwdın’ bunday az jabısqaqlı bolıwı organizmlerdin’ ju’ziwi 

ushın an’satlasadı. 

 Temperaturanın’ ko’teriwine baylanısmlı jabısqaqlıg’ı azayadı. 

   

Temperatura                10             20               30 

  

Suwdın’ juqqıshlıg’ı spz.       1,31          1,1             0,87 

 Duzlılıqtın’ artıwı menen jabısqaqlıqta ko’beyedi. 

 Suwdın’ temperaturasının’ h’a’m duzlılıqtın’ artıwına baylanıslı jabısqaqlıq o’zgeredi. 

Bunda suw organları a’sirese mayda organizmler ushın u’lken a’h’miyetke iye. Lokomotor 

sisteması joq organizmler su’ykelisiw bolmasa o’zin suw qabatında uslap tura almas edi, al 

h’a’reketshil formaları suw tu’bine batıp ketpewi ushın ko’p energiya sarplar edi. 

   

                Suwdın’ h’a’reketi h’a’m suwdın’ massası 

 Tartılıs ku’shinin’ ta’siri astında samal na’tiyjesinde, gidrobiontlardın’ tirishilik iskerligi 

na’tiyjesinde h’.t.b. ta’sirler na’tiyjesinde ta’biyg’ıy suwlar u’zliksiz h’a’rekette boladı. Suwdın’ 

h’a’reketi tiykarınan ag’ıs tolqın h’a’m (turbulent iyrim) formada boladı. Ag’ıs o’zinin’ kelip 

shıg’ıwı jag’ınan gravitatsiyalıq yag’nıy tartılıs ku’shinin’ ta’siri astında h’a’m friktsionnıy 

h’awa massalarının’ vodoemnın’ beti menen su’ykelisiwi menen payda boladı. 

 Tartılıs ku’shi astında da’rya suwları h’a’m ag’ın suwlar joqarıdan to’men ko’rsetkishke 

qaray almasadı o’tedi. 

 Jerdin’, aydın’ h’a’m ku’nnin’ tartılısıw ku’shinin’ quramalı ta’sir etisiwi arqalı tasıw 

h’a’m qaytıwlar payda boladı. 

 Gradientli -gravitatsionlıq ag’ıslarg’a, suwdın’ tıg’ızlıg’ının’ h’a’r qıylı bolıwı sebepli 

suw saqlag’ıshtın’ joqarg’ı betinin’ to’men tu’sip o’zgeriwi sebepli, atmosferalıq basımnın’ 

---