O’zbekstan respublikasi joqari ha’m orta arnawli ta’Lİm wa’ZİRLİGİ berdaq atindag’I

elemenleri-ta’sir etiwshi faktorlar delinedi. Ta’biyattag’ı faktorlar abiotikalıq, biotikalıq h’a’m 

antropik bolıp bo’liniwi mu’mkin. Ha’r bir tu’rdin’ osobları belgili bir sırtqı ortalıq elementinin’ 

ta’sir etiw shegine iykemleskenleri bolsa jasawı mu’mkin. Egerde qanday da bir organizm 

faktorlardın’ terbelis amplitudasına shıday alatug’ın bolsa, onın’ ekologyalıq valentligi delinedi. 

Ekologiyalıq valentliktin’ ken’ o’zgerisine shıdaytug’ınlarg’a evribiont, al kishi o’zgerisine 

shıdaytug’ınlarg’a stenobiont delinedi. Stenobiontqa mısal retinde madrefor korallın alsaq 

boladı. Bular ten’izlerdin’ qattı gruntlarında 20

  S tan to’men bolmag’an temperaturada h’a’m 

duzlı suwda g’ana ushırasadı. Evribiont organizmge mısal retinde jalg’an ayaqtı (Cyphoderia 

ampula) aytsaq boladı. 

 Bul ten’izlerde, dushshı suwlarda jıllı h’a’m salqın ko’llerde de ushırasadı. Joqarı 

da’rejede evribiontlıqqa iye organizmlerdi ubikvist dep atawg’a  da boladı. (ubidue-vezde). 

  Evri h’a’m steno degen terminlerdi bir tu’rdegi ta’sir etiwshi faktorlarg’a da qollanıladı. 

Ms:  İyne terililerge kiriwshi galoturiya 1

  S tan joqarı temperaturalarda ushıraspaydı yag’nıy 

stenoterm organizm delinedi, al joqarı da aytılg’an jalg’an ayaqtı evriterm organizm dewge de 

boladı. Stenobiont organizmlerden qanday da bir faktordın’ joqarg’ı yamasa to’mengi sheginde 

de tirishilik etiwshilerge (lyubivıy) -grekshe su’yiwshi (filnıy) degen qosımta qosıladı. Ms: ıssı 

suwlarda tirishilik etiwshi stenobiont organizmler ıssını su’yiwshi yamasa termofil delinedi., al 

salqın suwdag’ılardı salqın su’yiwshi yamasa kriofil delinedi.(fileo-lyublyu, kriods-xolod). 

Egerde faktordın’ joqarı ko’rsetkishinen qashıwshı organizmlerge grekshe fobnıy degen termin 

qosılsa (fobos-boyazn) ms: suwdın’ duzlılıg’ının’ artıwına shıday almaytug’ın organizmler 

galofob delinedi. (gols-col). Ayrım waqıtları basqasha termin qollanıladı, eger faktordın’ joqarı 

ko’rsetkishinde tirishilik etiwshilerge, onın’ biontları delinedi. ms: duzlı suwda tirishilik 

etiwshiler reobiontlar delinedi (reo-teku). Tu’rdin’ ekologiyalıq valentligi ken’ bolsa, onın’ 

jasaw ortalıg’ı o’zgergish boladı. ms: ten’izdin’ jag’asında tirishilik etiwshi formaları ten’izde 

jasawshılarg’a salıstırg’anda, ko’binese evritermli h’a’m evrigalinli boladı, sebebi ashıq ten’iz 

zonasında temperatura h’a’m duzlılıq turaqlı boladı. Tap usınday, suwdın’ joqarı betinde 

jasawshılardı, suw tu’binde jasawshılarg’a salıstırg’anda evriterm h’a’m evrigalin organizmler 

ushırasadı. Sebebi suw astı da yag’nıy tu’bi de temperaturası turaqlı boladı. Egerde suw ortalıg’ı 

turaqlı bolsa, tu’r sostavı jag’ınan bir qıylı bolıp keledi. Organizmlerdin’ jasawı ushın sol 

ortalıqqa iykemlesiwi xarakterli. 

 Barlıq iykemlesiwler energiyanı alıw yamasa joq etiwi menen regulirovkilew arqalı sırtqı 

ortalıqtın’ h’a’r qıylı jag’dayı menen biologiyalıq sistema arasındag’ı balanıstı boldıradı. 

(Kalabukov 1950). 

 Biologiyalıq sistemanın’ mo’lsherine baylanıslı optimal yamasa pessimal bolıwı 

mu’mkin. Egerde sistema normal funktsiyasın atqarsa, onda ol minimum energiyasın jumsaydı, 

---

og’an optimal ortalıq delinedi. Tek qanday da faktorlardın’ ta’siri g’ana ekologiyalıq jaqtan 

u’lken a’h’miyetke iye bolıp qoymastan, al onın’ o’zgeriw tezligi de u’lken a’h’miyetke iye. 

Egerde o’zgeriw tezligi ku’shli bolmasa, onda jan’a jag’dayg’a iykemlesiwge an’sat boladı. 

(akklimatizatsiya). Biologiyalıq sistemag’a tosattan birden ta’sir bolsa, onın’ sharshawına alıp 

keledi, og’an stressovıy, dep ataladı. 

 Bir jaqlama ta’sirden alıp qaraytug’ın bolsaq. ms: temperaturalıq stress yag’nıy 

vodoemnın’ birden qızıwı yamasa salqınlawı organizmlerge ku’shli ta’sir etedi, yag’nıy stress 

jag’dayına alıp keledi. 

 Gidrosferadag’ı organizmlerdin’ jasaw ortalıqları birdey emes, yag’nıy fizika-ximiyalıq 

jaqtan t.b. qa’siyetleri boyınsha parıqlanadı. Ha’r bir tu’rdin’ jasawı ushın belgili bir ortalıq 

kerek. ms: sol organizm tu’ri, ushıraspaytug’ın jerlerge barıp, ol rawajlana almaydı. Bug’an 

(limitiruyushiy) sheklewshi delinedi. 1840-jılı Yu.Libix minimum zakonlıg’ının’ printsipin 

tu’sindiredi. Ol o’nimdarlılıqtın’ artıwı ushın awqat zatına baylanıslı boladı deydi. 

 Bul printsip bir qatar sheklewlerdi talap etedi. Ayrım waqıtları za’ru’rli zatı basqası 

menen almasıwı mu’mkin. 

  Ms: mollyuskalar o’z rakovinasın du’ziwde, kaltsiy strontsiy menen almasıwı mu’mkin, 

yamasa jetispewshilik effekti basqa qolaylı faktordın’ kombinatsiyası na’tiyjesinde sheshiliwi 

mu’mkin. («faktorlardın’ qosılıp ta’sir etiw zakonı» E.Mitcherlixa). Libixtın’ zakonı turaqlı 

jag’dayg’a iye emes sistemalar ushın qollanbaydı, bunda kelip turıwshı zatlar zakonsız o’zgeredi 

h’a’m ko’pshilik faktorlar bir waqıtta yamasa waqtı-waqtı (limitiruyushiy) sheklewshi boladı. 

 Libixtın’ minimum zakonı, keyin ala maksimum printsipi menen tolıqtırıldı. 1913 jılı 

V.Shelford «tolerantlılıq zakonın» tu’sindirdi. Bunda faktordın’ (limitiruyushiy) sheklewshi 

ta’siri tek g’ana minimum waqıtta emes, al maksimum jag’dayda da boladı. (qandayda zattın’ 

h’a’dden tıs ko’beyiwi, joqarı temperatura h’.t.b.). 

  Sırtqı ortalıqtı qorshag’an za’ru’rli faktorlar belgili bir tu’rdin’ populyatsiyasının’ 

tıg’ızlıg’ın anıqlaydı. (nolden onın’ maksimal rawajlanıwına deyin). En’ kishi ekologiyalıq 

valentlilik gidrobiontlardın’ baslang’ısh rawajlanıw stadiyasında bayqaladı h’a’m abiotikalıq 

faktordın’ sheklewshi (limitiruyushiy) ta’siri usı waqta ko’rinedi. Faktorlardın’ waqıtqa 

baylanıslı o’zgerip turıwı da organizmlerge u’lken ta’sir jasaydı. Usıg’an tiykarlanıp o’zgeriwshi 

faktorlardı bo’liwge boladı, yag’nıy  nızamlı periodlı tu’rde o’zgeriwshi h’a’m nızamsız 

periodlı o’zgeriwshi. (Manchadskiy 1962). 

  Nızamlı periodlı tu’rde o’zgeretug’ın faktorlardın’ ta’sirinde organizmlerge xarakterli 

biologiyalıq tsikllar boladı. (sutkalıq, sezonlıq, jıllıq t.b.) 

  Nızamsız o’zgeretug’ın faktorlardın’ ta’siri tu’rlerdin’ tarqalıwına h’a’m olardın’ san 

mug’darına ku’shli ta’sir etedi. Organizmge ta’sir etiwshi faktorlar organizmlerdin’ 

---