kislorodlıq rejimi ko’p sanlı faktorlarg’a baylanıslı. Atmosferadan kislorodtın’ suwg’a
kiriwi
suw beti arqalı boladı h’a’m fotosintez zonası da joqarı qabatta boladı, sonlıqtan suw beti, suw
tu’bine qarag’anda kislorodqa ko’p toyıng’an boladı. Bug’an kislorodlı dixotomiya dep aytıladı.
Kislorodtın’ suw massasında ten’dey tarqalıwı gomooksigeniya dep aytıladı. Gomooksigeniya
suwdın’ vertikal bag’ıtta aralasıwı waqıtında bayqaladı. Kislorodlı dixotomiya
suwsaqlag’ıshının’ stagnatsiya (zastoya) waqtında, yag’nıy suw massasında vertikal
tserkulyatsiya waqtında boladı. Organizmnin’ kislorodqa bolg’an talabına qaray evri h’a’m
stenoksidli dep bo’liwge boladı. Evrioksid formag’a shayanshanı Cyclops strenus , qurttan
Tubitex tubitex, mollyuskalardan- Viviparis viviparis, h’.t.b. organlardı yag’nıy kislorod joq
jerde yamasa kislorodqa ko’p toyıng’an jerlerde de tirishilik etedi. Al stenoksid formag’a
kirpikli qurtlar-Planaria alp8na, shayanlar- Mysis relicta, h’.t.b.
Organizmler kislorod kontsentratsiyanın’ 3-4 ml/l dep to’men bolmag’an ortalıqta
tirishilik etedi.
Uglekislıy gaz. Suwdın’ uglekislıy gaz benen toyınıwı, suw organizmlerinin’ dem alıwı
na’tiyjesinde, atmosferadan kiriwi h’a’m h’a’r qıylı birikpelerden bo’liniwi 1-gezekte ko’mir
kislotasının’ duzlarınan bo’liniwi na’tiyjesinde boladı. Suwdag’ı SO
g’
kontsentratsiyanın’
.azayıwı tiykarınan fotosintez protsessin ju’rgiziwshi organizmlerdin’ qabıllawı h’a’m ko’mir
kislotası duzlarına birigiwi na’tiyjesinde azayadı. SO
g’
nin’ absorbtsiyalanıw koeffitsenti 0
S
temperaturada 1,713 ke ten’. Atmosferada normal da’rejedegi SO
g’
bolıwı (0,3 ml/l) h’a’m
temperatura 0
S ta 1 l suwda 0,1514 ml SO
g’
eriwi mu’mkin. Temperatura h’a’m duzlılıqtın’
artıwı suwda SO
g’
saqlawı azayadı. SO
g’
dın’ (ugle. gaz) molekulasının’ onsha ko’p bolmag’an
bo’limi suw menen ta’sirlesip ko’mir kislotasın payda etedi, keyin ol yag’nıy N
g’
SO
3
dissotsiatsiyalanadı.
N
g’
SO
q
N
+
+NSO
-
; NSO
q
-
N
+
+ SO
3
g’-
NSO
q
-
h’a’m SO
3
g’-
ionları metall ionları menen ta’sirlesip duzdı payda etedi. Usılardan
ta’biyg’ıy suwlarda u’lken a’h’miyetke iyesi magniy h’a’m kaltsiy, karbonatları. Haywanlar
ushın SO
g’
-dın’ joqarı kontsentratsiyası uwlı. Tek ayrım 2-qaqpaqlı mollyuskalar h’a’m
usonogie-murt ayaqlı shayanlar salıstırma ko’p waqıt joqarı kontsentratsiyalı SO
g’
bar jerde
shıday alıwı mu’mkin, yag’nıy tsellom suyıqlıg’ının’ ja’rdeminde izvestli baqanshag’ın eritip
neytrallaw mu’mkin.
Suwdag’ı serevodorod-ku’kirtli vodorod N
2
S.
Bul suw-saqlag’ıshında biogenlik jol menen payda bolıp, yag’nıy h’a’r qıylı
bakteriyalardın’ iskerligi esabınan payda boladı. Bul organlar ushın zıyanlı, kislorodtın’
kontsentratsiyasın to’menletedi, yag’nıy kislorod (O
g’
)S
g’
den S ke shekem, okisleniwine ketedi.
Ko’pshilik gidrobiontlardı N
g’
S tin’ az g’ana kontsentratsiyası o’ltiredi. Taza suwlarda tirishilik
etiwshi polixetler-Nereis Zonata, rachki Daphnia longisipina, h’.t.b. organizmler bunın’ izinede
(sledov) shıday almaydı. H
g’
S tin’ polixetlerdin’ shıdamlı formalarıda ushırasadı. ms.
polixetlerdin’ Nereis diversicolor, suwdag’ı N
g’
S kontsentratsiyası 8 ml/l 6 ku’n jasay aladı. H
g’
S
tin’ uwlı ta’sirine gidrobiontlardın’ jasının’ o’siwine baylanıslı da shıdamlı boladı. Ten’izlerde
serevodorodtı tiykarınan desulfiruyushiy bakteriyalar payda etedi. (tiykarınan Desulfovibrio).
Cuwdı serevodorodtan tazalaw bul okisleniw esabınan boladı, abiogenno h’a’m
biologiyalıq jol menen, yag’nıy bakteriyalardın’ tirishilik iskerliginde, tiykarınan ku’kirtli-sernıx.
Yu.İ. Sorokinnin’ (1966-1968) izertlewleri boyınsha suwdın’ joqarg’ı qatlamında
serevodorodtın’ okisleniwi (sulfatqa shekem h’a’m tiosulfata) abiogen jol menen boladı.
Metan. Metan yamasa batpaq gazı, tiykarınan o’lgen organizmlerdin’ kletchatkasının’
buzılıwınan suw tu’bindegi gruntta payda boladı SN
4
-nın’ reduktsiyalanıwı okislendiriwshi
bakteriyalar ta’sirinde boladı.
Mineral
duzlardın’ ionı.
Bular gidrobiontlardın’ tirishiliginde h’a’r qıylı rol oynaydı. Birewleri o’simlik denesin
du’ziw ushın paydalanadı, olar biogenler delinedi. Bulardın’ ishinde u’lken a’h’miyetke iyeleri
RO
n’
-
, NO
q
-
, NO
g’
-
h’a’m NH
q
+
.
İonlardın’ ko’pshiligi gidrobiontlarg’a fiziologiyalıq ta’sir etedi, bunda membrana arqalı
o’tiwshi zatlardın’ xarakteri o’zgeredi. Suwdın’ duzlılıg’ın anıqlawshı ionlardın’ summarlıq
mug’darı, ortalıqtın’ osmoslıq basımına baylanıslı. Suwdın’ duzlılıg’ı promill de o’lshenedi,
yag’nıy protsenttin’ 10 nan 1 u’lesi. 1958- jılı qabıllang’an Venetsian sistema boyınsha, barlıq
ta’biyg’ıy suwlar to’mendegishe bo’linedi: dushshı suw (0,5
shekem), miksogaminli yamasa
duzlıraq (solonovatıy 0,5-30
), eugaminli yamasa ten’iz suwı (30-40 ) h’a’m gipergaminli,
yamasa h’a’dden tıs duzlı (peresolennıy (40
ko’p).
Dushshı suwlarg’a da’ryalar h’a’m ko’pshilik ko’ller kiredi, eugaminlige -du’nya
okeanları, miksogaminlige h’a’m gipergamnlige-ayrım ko’ller h’a’m du’nya okeanları ayrım
uchastkaları kiredi. Suw duzlılıg’ının’ ken’ terbelisine shıday alatug’ın organizmler evrigalin
delinedi, al duz kotsentratsiyasının’ joqarı o’zgeriwshiligine shıday almaytug’ınlar stenogalin
delinedi. Evrigalin formag’a ms: shayanlar, Chydorus sphaericus, kirpikli qurt Macrostoma
hystrix, h’a’m infuzoriya Pleuronema chrysalis bular duzlıraq, dushshı h’a’m ten’iz suwlarında
tirishilik etiwge iykemlesken.
Vodorodlı ionlar h’a’m okisleniw qa’lpine keliw potentsialı