O’zbekstan respublikasi joqari ha’m orta arnawli ta’Lİm wa’ZİRLİGİ berdaq atindag’I

tıg’ızlıg’ınada baylanıslı boladı. Bul biotikalıq faktorlarg’a xarakterli. Ms: jırtqıshtın’ -jemtikke 

degen talabının’ juwmag’ı jemtiktin’ tıg’ızlıg’ına baylanıslı. 

  Organizmge ta’sir etiwshi faktorlar-organizmlerdin’ tıg’ızlıg’ına baylanıslı bolmawı da 

mu’mkin. Ms: Abiotikalıq faktorlar, tiykarınan fizikalıq jag’daydın’ birden o’zgeriwi (dawıl, 

salqınlap ketiw h’.t.b.). Organizmlerdin’ tıg’ızlıg’ına baylanıssız aq ta’sir etedi. Biraq bunda da 

ayrım jag’dayda baylanıslı boladı. Ms: ten’izdin’ jag’asındag’ı o’simliklerge yag’nıy 

makrofitlerge jag’a tolqını, jeke o’simliklerge qarag’anda az da’rejede ta’sir etedi. Balıqlardın’ 

toparlasıwı zıyanlı zatlardın’ za’h’a’rlerine shıdamlı keledi. Sebebi balıqlardın’ massovıy tu’rde 

shıg’arg’an silekeyleri bul za’h’a’rlerdi neytrallaydı.  

 Organizmlerdin’ h’a’r bir tu’ri ushın belgili bir jasaw ortalıg’ı xarakterli. Bunı ken’ 

ma’nisinde ekologiyalıq  nisha dep ataladı.       

  Basqasha aytqanda ekologiyalıq nisha dep bir organizmnin’ awqatlıq zatlarının’ sostavına 

aytıladı.ms: awqatlıq bir neshe organizmnen turıwı mu’mkin. ms: bir h’aywanattı 2-jerge 

akklimatizatsiya qılg’anda ekologiyalıq nisha esapqa alınadı. 

  Yu.Odum (1975) tirishilik ornın onın’ adresi deydi, al ekologiyalıq nisha onın’ ka’sibi 

(professiyası) tirishilik arenasında qay jerde qa’ytip jumıs isleydi, biologiyalıq sistemada qanday 

ornı iyeleydi. Usının’ menen birge nisha-bul barlıq jag’daydın’ qosındısı yag’nıy tu’rdin’ jasawı 

ushın. 

 Gidrosfera-tirishilik arenası retinde bir-birinen shegaralang’an uchastkilerge-spetsifikalıq 

jasaw jag’dayı menen xarakterleniwshi biotoplarg’a yamasa ekotoplarg’a bo’linedi. U’lken 

biotoplarg’a suw saqlag’ıshlardın’ qalın’ suw qabatı yamasa pelagial bo’limi jatadı. (pelagos-

otkrıtoe more ashıq ten’iz). Suwdın’ to’mengi qabatı yamasa bental(bentos-glubina teren’) h’a’m 

atmosfera menen shegaralasıwshı u’stingi suw qatlamı, yamasa neystal (nein-plavat ju’ziw) dep 

ataladı. Pelagial organizmler pelagos delinedi, bental-bentos, neystal -neyston. 

  Pelagobentosqa birese pelagial, birese bentos h’alda tirishilik etiwshi formalar kiredi. 

Suwdın’ qalın’ qabatında h’a’r qıylı predmetlerde h’a’m tiri denede tabılatug’ın organizmler, 

perifiton dep ataladı. (peri-vokrug, qasında phyton-rastenie o’simlik). Pelagial organizmler 

ishinde plankton h’a’m nekton organizmler bir-birinen ayrıladı. (plankton-  poryashiy, nekton-

plavayushiy). Birinshisine yamasa aktiv h’a’reket etiwge uqıpsız yamasa suw ag’ısına qarsı tura 

almaytug’ınlar kiredi. (vodorosller, a’piwayılar, kolovratkalar, shayanlar h’.t.b. mayda 

organizmler). Pelagik organizmlerdin’ denesinin’ bir bo’limi suwda, 2-shi bo’limi odan joqarıda 

bolsa pleyston dep ataladı. (Plein-plavat na korabl). Bularg’a ayrım sifonoforlar, ryaskalar h’.t.b. 

jatadı. 

---

 Nekton formadag’ıg’a aktiv h’a’reket etiwshi iri h’aywanlar jatadı. (balıqlar, kalmarlar, 

su’t emiziwshiler). Bentos, plankton, nekton, neyston, pleyston h’a’m perifiton organizmlerdi., 

bentont, plankton, nektont, neystont, pleystont h’a’m perifitont dep ataydı (Konstantinov 1972). 

  Galogidrobiontlar -tek suw ortalıg’ında jasawg’a iykemlesken tu’rler menen birge suwda 

jasawg’a h’a’m qurg’aqta ushırasatug’ın organizmlerdi de gidrobiologiya izertleydi. ms: suw 

lyutigi, jer suw grechixası, strelolist h’.t.b. Biraq eki ortalıqta da tirishilik etiwshi (qurbaqalar, 

tirtonlar ayrım shayanlar) tiykarınan suwda jasawg’a iykemlesken, biraq qurg’aqta da belgili 

waqıt bola aladı. Joqarıda aytılg’an suwda h’a’m qurg’aqta ushırasıwg’a iykemlesken formalardı 

amfibiontlar yamasa merogidrobiontlar dep ataydı. 

   

 

   

 

 

 

 

 

 

 

 

---

3-sanlı lektsiya  

  Tema: Suw organizmlerinin’ tirishilik etiwine 

 fiziko-ximiyalıq jag’daylar.  (2 saat) 

 

Jobası: 

1.  Suwdın’ h’a’m grunttın’ fizikalıq h’a’m ximiyalıq qa’siyetleri. 

2. Suwdın’ du’zilisi h’a’m ximiyalıq quramı. 

3. Suwdın’ termikalıq ayırmashılıg’ı 

4. Suwdın’ tıg’ızlıg’ı 

5. Suwdın’ jabısqaqlıg’ı yamasa juqqıshlıg’ı 

6. Suwdın’ h’a’reketi h’a’m suwdın’ massası 

7 .Jer-tu’binin’ fizika - ximiyalıq qa’siyetleri. 

   

Tirek so’zler.  molekula,vodorod,kislorod,izotop,temperatura, 

gidrostatik,basım,jabısqaqlıq,spz,tartılıs,gradientli,gravitatsion,  

 

      Suw  organizmlerinin’  tirishiligi  ushın ta’sir etiwshi fiziko-ximiyalıq faktorlardan 

tiykarg’ıların atap o’tsek boladı. Olar to’mendegiler: Sol suwdın’ h’a’m grunttın’ (tu’bindegi 

jerdin’) fiziko-ximiyalıq qa’siyeti, suwda erigen h’a’m asılısıp turg’an (vzveshennıe) zatlar, 

temperatura h’a’m svet, adamlardın’ iskerligi na’tiyjesinde suwdın’ pataslanıwı. 

   

 

Suwdın’ h’a’m grunttın’ fiziko-ximiyalıq qa’siyeti. 

  Gidrobiontlar  ushın suw tikkeley jasaw ortalıg’ı bolıp, suw fiziko-ximiyalıq dene retinde 

olarg’a uzliksiz ta’sir etedi. Suw tek g’ana fiziologiyalıq mu’ta’jligin qanaatlandırıp qoymastan, 

tirek (opora) xızmetin, kislorod h’a’m awqat zatın tasıw, kerek emes zatın metobolitin, alıp 

ketiw, jınıs produktaların alıp keliw h’a’m h’a’tte organizmlerdin’ o’zinde alıp keliw xızmetlerin 

atqaradı. Gidrosferada suwdın’ h’a’reketshil bolıwına baylanıslı, otırıp tirishilik etiwshi 

organizmlerdin’ jasawı ushın mu’mkinshilik boladı. Sonlıqtan suwdın’ qa’siyeti (svoystva) suw 

organizmleri ushın abiotikalıq faktordın’ en’ a’h’miyetlisi-tiykarg’ısı. Bentos organizmleri ushın 

1- gezekte grunttın’ fiziko-ximiyalıq o’zgesheligi u’lken a’h’miyetke iye. 

   

 

Suwdın’ du’zilisi h’a’m ximiyalıq quramı.  Suwdın’ termikalıq ayırmashılıg’ı 

 Suwdın’ molekulası 2 atom (N

g’

) vodorodtan h’a’m bir atom (O

g’g’

 kislorodtan turadı. 

(N

g’

) vodorodtın’ 3 izotopı, al (O

g’

) kislorodtın’ 6 izotopı bar. Sog’an baylanıslı suwdın’ 36 h’a’r 

tu’rliligi bolıwı mu’mkin usılardan ta’biyatta 9 tu’ri ushırasadı.                    

---