O’zbekstan respublikasi joqari ha’m orta arnawli ta’Lİm wa’ZİRLİGİ berdaq atindag’I

Pelagial h’a’m bentaldag’ı jasaw sharayatlarına  

suw organizmlerinin’   beyimlesiwleri. 

Plankton 

Qalqıp ju’riw jag’dayında suw qalın’lıg’ında tirishilik etiwi plankton organizmlerinde h’a’r 

qıylı beyimlesiwlerge alıp kelgen. Plankton organizmleri suwda ju’ziwde h’a’m qalqıp ju’riwde 

fizikalıq nızamlarg’a bag’ınadı. Shu’mdirilgen denenin’ massası iyterilip shıg’arılg’an suyıqlıq 

massasına ten’ bolsa, ol o’zinin’ massasın joytadı h’a’m suw astında qalqıp ju’redi. Eger 

denenin’ massası iyterilip shıg’arılg’an suw massasınan ko’p bolsa, ol batıp ketedi. Egerde 

denenin’ massası iyterilip shıg’arılg’an  suyıqlıq massasınan az bolsa, onın’ denesinin’ bir 

bo’legi suw  betine qalqıp shıg’adı.  

Ko’plegen plankton wa’killerinin’ salıstırmalı salmag’ı suwdikine jaqın, biraq azmaz 

onnan joqarı (1,01-1,06 g/sm

3

). Suw astına shu’n’iw tezligi denenin’ tik protektsiyasına, 

salıstırmalı ko’lemine baylanıslı. Bul eki mug’dar-denenin’ salıstırmalı beti h’a’m tik 

proektsiyası V.Ostvald ta’repinen formanın’ qarsılıg’ı dep atalg’an. Denenin’ suwg’a batıw 

tezligi Q suwdın’ uymaqlıg’ına da baylanıslı boladı. Suwdın’ uymaqlıg’ı temperaturag’a h’a’m 

minerallasıwg’a baylanıslı. Mısalı O°S suwdın’ uymaqlıg’ı 25°S qarag’anda eki ese ko’p boladı. 

Al distillyatsiyalang’an suwdın’ uymaqlıg’ı duzlang’an suwg’a qarag’anda eki ese pa’s boladı. 

  

Qalqıwlıq formulaları: 

V.Ostvaldtın’ joqarıda aytılg’an faktorlardı esapqa alıp denenin’ shu’miw tezligi formulası:

 

 

   

 

 

 

qaldırılg’an salmaq 

Shu’miw tezligi  = ---------------------------------------------------   

   

 

 

   forma qarsılıg’ı x ishki u’ykelensiw 

 

Ostvald formulasın pa’lpellew formulası dep ataydı. Bul formula organizmlerdin’ 

salıstırmalı salmag’ı suwdıkine ten’ bolg’an jag’dayda tuwrı keledi. 

Biraq ko’plegen planktonlar aktiv ju’ziwshiler suwdıkinen joqarı. Onda Z. Voltterek 

formulası tuwrı keledi: 

   

 

 

     qalg’an salmaq x to’menge h’a’reketleniw 

Shu’miw tezligi  = ---------------------------------------------------------------- 

   

 

 

   u’ykelenisiw qarsılıg’ı x joqarıg’a h’a’reketleniw 

 

Bul jerde u’ykelenisiw qarsılıg’ı degende formanın’ qarsılıg’ı h’a’m qorshag’an aynalanın’ 

uymaqlıg’ı tu’siniledi. Volterek boyınsha pa’lpellew zoolanktonnın’ h’a’reketleniw organlarının’ 

jumısına baylanıslı. 

---

Salıstırmalı salmaqtı kemeytiwge beyimlesiw. Ko’plegen formalardın’ tirishilik etiwi ushın 

salıstırmalı salmaqtın’ a’h’miyeti, mug’darı u’lken rol oynaydı. Salıstırmalı salmaq qaldırılg’an 

salmaq mug’darı menen baylanıslı. Organizmlerdin’ salıstırmalı salmag’ı-turaqsız mug’dar bolıp 

esaplanadı. Olar temperaturanın’, o’siwinin’, zat almasıw protsesslerinin’ o’zgeriwi menen 

o’zgeredi. Mısalı: pelagikalıq balıqlardın’ ma’yekleri o’siwi menen awırlasadı. Gidrobiontlardın’ 

salıstırmalı salmag’ının’ o’zgeriwi h’a’r tu’rli jollar menen o’tedi.  

Plankton organizmlerinin’ quramında suw u’lken mug’darda boladı 97-99,5 % 

(meduzalar). Sol sebepli olar tınıq mo’ldir bolıp keledi h’a’m 90 % jaqtılıqtı denesi arqalı o’tkere 

aladı. 

Mısalı: Calanoida, Leptodora, Choborus. 

Ko’plegen gidrobiontlarda salıstırmalı salmaq tsitoplazmadan awır ionlardı shıg’arıp 

taslawı h’a’m jen’il ionlar kontsentratsiyası joqarı bolg’anlıg’ı na’tiyjesinde kemeyedi. 

ko’plegen gidrobiontlardın’ denesi gilkildekler menen o’zinin’ razmerlerinen de u’lken bolıp 

keledi. 

Salıstırmalı salmaqtı kemeytiriw organizm denelerinde jen’il zatlardın’ toplanıwı arqalı da 

erisiledi, mısalı: may h’a’m gaz. Bir qatar planktonlar gaz vakuolların payda etedi, al basqaları 

kraxmal ornına maylardı jıynaydı. 

Salıstırmalı salmaqtın’ kemeyiwi denedegi payda bolg’an o’siwlerdin’ reduktsiyalanıwı 

na’tiyjesinde de bolıp o’tedi. 

Plankton organizmlerinin’ razmer gruppaları: Denesinin’ razmeri kishi bolg’an sayın onın’ 

salıstırma denesi de u’lken bolıp keledi. Razmeri u’lken bolg’an sayın salıstırma beti pa’seyedi. 

Plankton organizmlardın’ ko’pshiligi kishi mayda h’a’m mikroskopik bolg’anlıg’ı sebepli, olar 

pa’lpellewshi tirishilik etiwge beyimlesken. Razmerlerine qaray plankton organizmleri to’mengi 

gruppalarg’a bo’linedi: 

-megaloplankton (megalos-u’lken). Onın’ razmeri 1 m aslam, mısalı: meduza Cyanea 

arctica~  

-makroplankton (makros-iri) razmeri 1-100 sm. mısalı: meduzalar, shayanlar h’a’m t.b.; 

-mezoplankton (mesos-ortasha) razmerleri 1-10 mm, mısalı: fitoplankton, kolovratkalar;  

-mikroplankton (razmeri 0,05-1 mm. 

-panoplankton (nannos -irgejeyli) 0,05mm to’men mısalı: bakteriyalar,shalan’lar t.b. 

 Planktonnın’ ekologiyalıq gruppaları: Tirishilik etiw tsikllerine baylanıslı  goloplakton 

(golos-turaqlı) h’a’m meroplakton (meros-bo’lim) bolıp bo’linedi. Birinshi gruppag’a o’zinin’ 

aktiv jasaw da’wirinde suw qalın’lıg’ında tirishilik etiwshiler kiredi. Ekinshi gruppag’a 

o’mirinin’ tek g’ana bir periodlarında suw qalın’lıg’ına shıg’ıwshı organizmlar kiredi. 

   

---

   

 

 

 

 

Neyston   

Neyston ondag’ı wa’killerdin’ jasaw usılı boyınsha epineystong’a h’a’m giponeystong’a 

bo’linedi. Epineyston wa’killerine suw beti plenkasının’ h’awa ta’repinde jasawshılar kiredi. 

Olardın’ deneleri suwlanbaydı  mısalı: pite, qandalalar ten’izdegi h’a’m okeandag’ı (Halobates, 

Ephydra shıbınları) h’a’m t.b. 

Giponeystong’a qalın’lıg’ı 5 sm bolg’an suw betinin’ en’ joqarg’ı qatlamında jasawshılar 

kiredi. 

Quramı boyınsha bul mayda uwıldırıqlar, qurtlar. Jası boyınsha ten’izdegi en’ jas forma. 

Epineyston h’a’m giponeyston jasawshı orınlar esaplang’an suw beti ku’n radiatsiyasının’ 

ku’shli ta’sirinde boladı, suw massasının’ u’lken qozg’alıslıg’ında boladı h’a’m bul jerde 

biologiyalıq aktiv organizmler jasaydı. Bul jerde aktiv biologiyalıq nurlar boladı. Suw beti 

plenkasında u’lken mug’darda organikalıq zatlar jıynaladı. Organikalıq zatlardın’ bul jerde 

toplanıwı teren’ qatlamlarg’a salıstırg’anda ju’z-mın’ ese ko’p. 

Organikalıq zatlardın’ toplanıw derekleri: qurg’aqlıqta jasaytug’ın qurt-qumırsqa o’lileri, 

suw astı plankton o’lileri (olardın’ o’liminen son’ suw betine qalqıp shıg’ıwı anıqlang’an); 

qurg’aqlıqtan h’a’r tu’rli organikalıq zatlardın’ keliwi.  

Suwda eriwshi fraktsiyalardın’ ko’beyiwine gaz ko’bikleri u’lken ta’sir jasaydı. 

Ko’bikleniw protsessi u’zliksiz dawam etedi. Ko’bikleniw shalan’lardın’ h’a’m h’a’r qıylı 

h’aywanlardın’ qurtlarının’ rawajlanıwına h’a’m o’siwine sharayat jaratadı. 

            

             Gidrobiologiyanın’ ulıwma printsipleri h’a’m tu’sinikleri 

      Tiri  materiyanın’ h’a’r qıylı du’zilis da’rejesin o’zinde ko’rsetiwshi organizmler, 

populyatsiyalar, tu’rler h’a’m biotsenozlar h’a’r qıylı rangtegi biologiyalıq sistema bolıp 

esaplanadı. 

 Basqa sistemalar sıyaqlı, olar bir -biri menen baylanısta bolatug’ın elementlerdin’ 

jıynag’ı bolıp esaplanadı. 

  Biosistema h’a’m sırtqı ortalıq bir pu’tin retinde bir-biri menen baylanısta boladı, bunda 

sırtqı h’a’m ishki jag’daydın’ o’zgeriwinde de ulıwma elementlerdin’ bir-biri menen baylanıs 

strukturasın saqlaydı. Barlıq biosistemalar o’zin-o’zi sho’lkemlestiriwshilerge kiredi. Barlıq 

biologiyalıq sistemalar jeke bo’leklengen tu’rde bolmaydı, al sırtqı ortalıqtın’ h’a’r qıylı 

elementleri menen tıg’ız baylanısta jasaydı. 

 Ortalıq-bul sırtqı du’nyanın’ barlıq elementi emes, al tek biologiyalıq sistema menen 

baylanısta bolatug’ın h’a’m onın’ ta’sirine iykemlesken bo’limi. ms: grunt-suw astındag’ı jeri-

suw tu’binde jasawshı organizmler ushın ortalıq elementi, al suw qabatında jasawshılar ushın 

emes, biraq qosımsha ta’sir etiwi mu’mkin. Organizmlerdin’ jasawı ushın ta’sir etiwshi ortalıq 

---