O’zbekstan respublikasi joqari ha’m orta arnawli ta’Lİm wa’ZİRLİGİ berdaq atindag’I

6 sanlı lektsiya (2 saat) 

Tema:Gidrosferada organizmlerdin’ jasawı h’a’m  

tirishilik etiw formaları 

 

Jobası: 

 

1. Organizmlerdin’ migratsiya da’wiri. 

2. Migratsiya,gorizontal migratsiya 

3. Plankton h’a’m nekton organizmler. 

4 Organizmlerdin’ aktiv h’a’m passiv xa’reketleri. 

5. Bentos h’a’m perifiton 

 

 

 

6. Organizmlerdin’ qattı substrattı uslap turıwı 

7. Asılısıp ju’rgen zatlardan ko’miliwden qorg’anıw h’a’m h’a’reket etiwi 

8. Pelagobentos, neyston h’a’m pleyston 

 

 

    Tirek so’zler: 

migratsiya,plankton,nekton,megalo,makro,mezo,mikro,ultra,nanno,fitofag,Golfstrim,substrat,pel

agobentos,neyston,pleyston,epineyston,giponeyston. 

 

                             Organizmlerdin’ migratsiya da’wiri 

  

 Suw saqlag’ıshlardag’ı  organimzler suwdın’ qalın’ qabatında gruntta h’a’m basqa da 

qattı substratlarda suwdın’ joqarı qabatında yag’nıy atmosfera menen baylanıslı jerlerinde de 

tirishilik etedi. Gidrosferanın’ bul biotoplarında yag’nıy h’a’r qıylı jag’daylarg’a organizmler 

tu’rlishe iykemlesken boladı. pelagialda tirishilik etiw formaları plankton h’a’m nekton tu’rinde, 

qattı substratlarda bentos h’a’m perifiton, bentos penen pelagial zonası arasında baylanısta 

polagobentoslar, suwdın’ joqarg’ı qatlamında neyston h’a’m pleyston organizmler tirishilik 

etedi. 

Migratsiya 

 Bentoslardın’ massalıq tu’rde awısıwı suw tu’binde, grunt arasında h’a’m suw qabatına 

ko’terilip h’a’r qıylı ag’ıslardın’ ta’sirinde awısadı. Grunttag’ı gorizontal migratsiya a’sirese iri 

shayan ta’rizlilerde ko’rinedi. Awqatlanıwı ushın ten’izdin’ ashıq bo’liminen jag’a boyına 

ko’pshilik krevetkalar, krablar, langustlar migratsiya jasaydı. Jag’a boyınan 200 km aralıqqa 

ashıq ten’izge qaray gu’zde kamchat krabı jılısadı, al ba’h’a’rde qıslag’an ornınan jag’a boyına 

qaytadan ketedi. Jag’a boyınan ten’izdin’ ashıq uchastkasına ko’beyiwi ushın krevetka Srandon 

crandon kambala Pleuronectes platessa migratsiya jasaydı. Grunttın’ qabatında vertikal 

---

migratsiya sutkalıq h’a’m sezonlıq boladı. Sutkalıq awısıw tiykarınan jırtqıshlardan qorg’anıw 

awqatlanıw kislorodqa bolg’an talabına qaray boladı. Aral ten’izindegi xironomidtin’ iri 

lichinkaları ku’ndiz balıqlar jemewi ushın 40 sm teren’likke gruntqa kirip ketedi, tu’nde 

qaytadan joqarıg’a shıg’adı (Nikolskiy, 1940). Qısta ko’pshilik ko’ldegi bentos organizmler me 

oligoxetler h’a’m xironomid lichinkaları, kislorodlıq rejimnin’ to’menlewine baylanıslı grunttın’ 

joqarg’ı qatlamına shıg’adı. 

Gorizontal migratsiya 

 Massalı tu’rde gorizontal bag’ıtta awısıwlar tiykarınan nekton organizmlerde ushırasadı. 

(Balıqlarda h’a’m su’t emiziwshilerde). Ashıq ten’izden onın’ jag’a boyına h’a’m da’ryalarg’a 

migratsiya jasawı anadromlı delinedi. Al bug’an qarama-qarsı bag’ıtta bolsa qatadromlı delinedi. 

 (9na-joqarı-vverx, Kata-to’men-vniz, Olromeion-qashıw-bejat).Ten’izden da’ryag’a 

ko’pshilik balıqlar uwıldırıq shashıw ushın ketedi. (Osetrlar, lasoslar h’.t.b.). Da’ryadan ten’izge 

uwıldırıq shashıw ushın ugorler ketedi. Biologiyalıq a’h’miyeti jag’ınan awqatlanıw uwıldırıq 

shashıw h’a’m qıslaw ushın migratsiyalardı bo’ledi. Bular ko’binshe kombinatsiyalanadı 

(kombiniruyutsya) Mıs: treska Norvegiyanın’ arqa-batıs jag’alawlarında uwıldırıq shashıp bolıp, 

arqag’a h’a’m shıg’ısqa qaray Evfauzid h’a’m gipermidler menen awqatlanıp h’a’reket etedi. 

 

    Plankton 

h’a’m 

nekton 

 Pelagialda  ushırasatug’ın organizmlerden xarakterli tirishilik formaları tiykarınan 

plankton h’a’m nekton bolıp esaplanadı. Al qurg’aqlıqta bunın’ analogi ushıraspaydı. Quslar 

h’a’m nasekomalar h’awada bir qansha waqıt tura aladı, keyin qanday da qattı zatlarg’a tu’sedi. 

Ko’pshilik pelagik organizmler, suwdın’ qalın’ qabatında tirishilik etip, onı taslap basqa 

biotopqa ketpeydi. Plankton razmerine qaray megalo makro, mezo mikronanno h’a’m 

ultraplakton bolıp  bo’linedi. (megalos-(gromadnıy) makros- u’lken(krupnıy), mesos- orta 

(sredniy),  mikros- kishkene(malenkiy), nannos-karlikovıy). Bularg’a 1 m, 1-100 sm, 1-10 mm, 

0,05-1 mm h’a’m 0,05 ten kishileri jatadı. Organizmlerdin’ suw qabatına baylanıs da’rejesi 

boyınsha goloplakton h’a’m meroplankton depte bo’linedi. Birinshisine suw qabatında aktiv 

tirishilik etiwshi tek tınısh stadiyası (yaytsa i dr.) suw tu’binde o’tiwi mu’mkin. 

Meroplanktong’a o’zinin’ aktiv da’wiri tek g’ana qandayda bir belgili waqıtta bolsa, al qalg’an 

tirishilik, iskerligi basqasha jag’dayda o’tedi. (Suw tu’bindegi organizmlerdin’ pelagik 

lichinkaları, balıqlardın’ uwıldırıq h’a’m lichinkaları t.b.). 

 

Organizmlerdin’ aktiv h’a’reket etiwi 

 Ko’binese bul (h’a’reket etiw) ju’ziw siyrek sekiriw h’a’m jılısıw formaları tu’rinde 

boladı. Gidrobiontlardın’ shaqqan h’a’reket etiwi ushın denesi su’yirlew formada boladı vertikal 

h’a’m gorizontal tegislik boyınsha  denenin’ h’a’reket etiwin basqarıwshı rul payda boladı. 

---

Balıqlarda rul xızmetin qalashlar h’a’m quyrıq atqaradı. Quyrıg’ı izobatlı epibatlı h’a’m 

gipobatlı bolıwı mu’mkin. Birinshi jag’dayda quyrıq qalashının’ o’simsheleri ten’ boladı. 

(tunetsler, skrumbriyalar h’.t.b.) 2-de joqarg’ı o’simshesi jaqsı rawajlang’an boladı. (Osetr 

sıyaqlılar akulalar 3-de to’mengi o’simshesi rawajlang’an (ushıwshı balıqlarda). Bularda u’lken 

tezlik penen h’a’reket etiwi ushın denesinin’ su’yir bolıwı menen qarsılıqtı to’menletiwshi dene 

sırtına silekey bo’lip shıg’aradı. Ko’pshilik nektonlar ushın, a’sirese balıqlar ushın ta’biyg’ıy 

jaratılıs reoreaktsiya-ag’ısqa qarsı ju’ziw xarakterli. Ushıwg’a ko’pshilik bas ayaqlı mollyuskalar 

h’a’m balıqlar uqıplı. Kalmar Stenoteuthis bartrami uzınlg’ı 30-40 cm  bolg’an saatına 50 km 

tezlik penen 50 metrge deyin ushıwg’a uqıplı. Bunday ushıwı dushpanlarınan (iri balıqlar-makrel 

h’a’m munets) qashıwda a’h’miyetli. Ulıwma balıqlar ko’kirek qalashının’ ku’shli rawajlanıwı 

na’tiyjesinde h’awada 10 sek. dawamında tura aladı h’a’m usı waqıta 100 metr aralıqqa usha 

aladı  sırg’anaw yamasa jıljıp ju’riw pelagik organizmlerdin’ ishinde mayda formalarında 

bayqaladı. Mıs: diatom suw otlarında sekirip h’a’reket etiwshilerge ko’pshilik kolovratkalar, 

shayanlar, balıqlar su’t emiziwshiler uqıplı. Sekiriw waqtında tezligi ju’ziwge qarag’anda bir 

qansha joqarı boladı. 

 

Organizmlerdin’ passiv h’a’reket etiwi 

  Sırtqı ku’shtin’ ta’sirinde organizmlerdin’ awısıwı qurg’aqqa qarag’anda  suwdag’ılarg’a 

ku’shli ta’sir etedi. Bul gidrobiontlardın’ biotopının’ h’a’reketshil bolıwına yag’nıy suw 

massasının’ h’a’reketine baylanıslı boladı. Okean h’a’m ten’iz suwlarının’ ag’ısının’ ku’shli 

bolıwı yag’nıy tezliginin’ o’simlik h’a’m h’aywanlardı  mın’lag’an km -ge awıstırıwg’a uqıplı. 

Atlantik okeanının’ oraylıq bo’liminde (Sarganovo more) ugorlerdin’  ikrasınan asıg’ıwshı 

lichinkaların Golfstrim ag’ısı arqa shıg’ıs bag’ıtta 7-8  mın’ km-ge aparadı. planktonlardın’ 

awısıwı h’awa ag’ısı  menen de boladı. Mıs: vodoem yamasa onın’ bir uchastkası kewip qalsa 

shan’ ko’terilip, tınıshlıq stadiyasındag’ı plankton bakteriyalardı, vodorosllerdi, a’piwayılardı, 

kolovratkilerdi h’a’m t.b. organizmler samal menen birge ko’terilip basqa vodoemlarg’a tu’sedi. 

 Migratsiya. Plankton h’a’m nekton organizmlredin’ ko’pshilik wa’killeri ushın massalıq 

awısıwlar xarakterli. Bul awısıw vertikal h’a’m gorizontal bag’ıtta boladı. Bul osoblerdin’ 

populyatsiyasının’ tirishiligi ushın qolaylı jag’daydı tabıwg’a ta’miyinleydi. 

 Vertikal migratsiya. Bunda plankton h’a’m nekton organizmlerde qatnasadı, bular 

o’zlerinin’ aktiv h’a’reket etiwi menen h’a’m siyrek salıstırma salmag’ının’ o’zgeriwi menen 

awısadı. Vertikal migratsiya periodlı bolmawıda mu’mkin. Mıs: Ten’izde tasıw bolg’anda 

yamasa jawınnan keyin plankton organizmler to’men tu’sip periodlı da boladı. Mıs: Sutkalıq 

ma’wsimlik jasına qaray migratsiyalar. Sutkalıq vertikal migratsiya dushshı suw h’a’m ten’iz 

pelagik organizmleri ushın xarakterli. Arktika h’a’m Antarktika ten’izlerinde polyar ku’nleri 

---