O’zbekstan respublikasi joqari ha’m orta arnawli ta’Lİm wa’ZİRLİGİ berdaq atindag’I

qarag’anda bay. Bentos tu’rlerinin’ intensiv uwıldırıq shashıw periodlarında, olardın’ qurtları ulıwma fauna sanının’ 

80-99,5 % quraydı. 

Neritikalıq h’a’m okeanlıq zonalardın’ shegaraları ma’wsimlik o’zgeriwlerge ba’h’a’rde neritikalıq tu’rler 

materik ag’ıslıg’ı menen birge okean ta’repke qaray alıslap  ketedi, al gu’zde jag’alıqlarg’a jaqın qaytadı. Ortasha 

h’a’m polyarlıqqa jaqın oblastlarda ko’plegen tu’rler okeannın’ basqa suwlarında ushıraspag’an sporalardı payda 

etedi.  

Okean suwlarının’ basqa maydanının’ ba’rin okeanlıq zona iyeleydi. Okeanlıq zonanın’ faunasının’ 80-90 % 

eskek ayaqlı shayanlar quraydı. Teren’liktin’ ko’beyiwi menen fizikalıq h’a’m biologiyalıq ta’sirler na’tiyjesinde 

tu’rlerdin’ quramı h’a’m organizmlerdin’ sanı o’zgerip baradı. 

Pelagialdın’ to’mendegi zonaları anıqlang’an: suw betindegi zona -0-150(200)m; o’tiw qatlamı yamasa 

mezopelagial-150(200)-750(1000)m; teren’ zona o’z ishine eki astı zonalardı kiritedi: joqarg’ı astı zonası yamasa 

batipelagial -750(1000)-2500(3500)m h’a’m to’mengi astı zonası yamasa abissopelagial-2500(3500) m teren’irek. 

Pelagial ultanlıq faunag’a salıstırg’anda ultraabissal zonası ajıratılmaydı, sebebi ayırıqsha o’zine ta’n tu’rler 

anıqlanbag’an. Pelagialdın’ ayrıqsha o’zgesheligi ondag’ı biotoplardın’ qozg’almalılıg’ı: onın’ shegaraları 

ma’wsimnen ma’wsimge h’a’m jıldan jılg’a o’zgeredi. A’sirese bunday jag’day 150-200 m shekemgi teren’likte 

keskin bilinedi. 

 

Kontinentallıq suwlardag’ı (ko’llerdegi) ultannın’ h’a’m suw qalın’lıg’ının’ bo’liniwi.  

Ko’llerdin’ bentalın 3 tik zonag’a bo’ledi: litoral, sublitoral h’a’m profundal (prophundus-teren’). 

Litoral -h’a’r qıylı ekologiyalıq gruppalarg’a tiyisli bolg’an o’simlikler jaylasqan ultan bo’legi. Litoraldın’ 

to’mengi shegarası 3-7 m. teren’likte o’tedi. Bul zonadag’ı jasawshılar san jag’ınan bay h’a’m h’a’r qıylı. 

Sublitoral -10-12 m teren’likke shekem jaylasqan. Bul zona ushın tu’ptin’ tikke tu’siwi xarakterlengen. 

Jaqtılıqtın’ jetispewshiligi sebepli bul jerde o’simlikler joq. 

Profundal  -bul ko’ldin’ tu’bi. Jasaw sharayatı bul jerde u’lken turaqlılıq penen ajıralıp turadı. Ko’binese 

ılaylı ultanlar ushıraydı. Ko’plegen ko’llerde u’lken kislorod kem ushırasadı. Jasawshıları sapalı jaqtan jarlıraq. 

Ko’llerde suw qalın’lıg’ı gorizontal bag’darda eki zonag’a bo’linedi: litoral u’stinde jaylasqan jag’alıqlıq 

zona h’a’m ko’ldin’ qalg’an bo’legin qaplawshı pelagial zonası. 

     

 

 

 

 

 

 

 

---

2-sanlı lektsiya 

Tema: Gidrosferada jasawshı organizmlerdin’ 

tirishilik  formaları. (2 saat) 

 

 

Jobası: 

1.Suw qabatındag’ı organizmler. 

2. Pelagial h’a’m bentaldag’ı jasaw sharayatlarına suw organizmlerinin’     beyimlesiwleri.( 

plankton,neyston) 

3. Gidrobiologiyanın’ ulıwma printsipleri h’a’m tu’sinikleri. 

4. Belgili alımlardın’ gidrobiologiya pa’nine qosqan u’lesleri. 

 

Tirek so’zler. 

plankton,nekton,pleyston,neyston,seston,bentos,perifiton,psammon,megaplantkon,makroplankto

n,mezoplankton,mikroplankton,goloplankton,meroplankton,evribiont,ubikvist,kriofil,termofil,ste

nobiont 

 

Evolyutsiya jolında gidrosfera organizmleri tiykarg’ı u’sh jasaw orınlarına beyimlesken-

ultanda, suw qalın’lıg’ında h’a’m suw betindegi plenkada. Ha’r bir usı biotoplar o’zine ta’n 

o’zgesheliklerge iye. Organizmler jasaw ushın h’a’r zonag’a beyimlesip kelgen. Suw 

qalın’lıg’ında plankton, nekton, pleystong’a kiriwshi organizmler jasaydı. 

Plankton (planktos- pa’lpellewshi). Bul termin nemis ilimpazı Genzen ta’repinen 1887 j. 

usıng’an. V.M. Rılov h’a’m A.P.Skabichevskiylerdin’ bergen anıqlamasına qarag’anda plankton-

bul tiykarınan mikroskopiyalıq, ag’ıslarg’a qarsı tura almaytug’ın, o’simlik h’a’m h’aywan 

organizmlerdin’ jıyındısı (fitoplankton h’a’m zooplankton) bolıp esaplanadı. Plankton esabına 

mayda passiv qozg’alatug’ın balıqlarda h’a’m en’ da’slepki rawajlanıw basqıshındag’ı h’a’mme 

balıqlar kiredi.  

Nekton (nektos-ju’ziwshi). Og’an ku’shli ag’ıslardı o’te alatug’ın, h’a’reketleniw 

organları jaqsı rawajlang’an iri balıqlar jatadı. 

Pleyston (grekshe-plein-yarım sho’kken jag’dayda ju’ziw).  Bul gruppag’a denesinin’ 

yarım bo’legi suwdan tısqarı jaylasatug’ın organizmler kiredi, mısalı: sifonoforalar. 

Suw betinde jasawshı h’a’m u’stinen yamasa astınan suw beti plenkasına su’yeniwshi 

organizmlerdi  neyston (nein-ju’ziw) dep atag’an. Suwdag’ı aralaspag’an h’a’m jansız 

materiallardın’ jıyındısın seston (sestos-elen’gen) dep ataydı.  

Cuw ultanındag’ı jasawshılardı bentos (benthos-teren’li) dep ataydı. 

---

Jasaw usılı boyınsha bentos xalqı 6 gruppag’a bo’linedi:  

-qozg’alatug’ınlar, ultanda jatıwshılar, ko’miliwshiler, tesiwshiler, bento-nektikalıqlar, olar 

biraz waqıt tu’pten ajıralıp suw qalın’lıg’ında ju’ze aladı, jabısıwshılar. En’ son’g’ı gruppanın’ 

ishinde  perifiton (grek peri-qasında,  phyton-o’simlik) ayrıqsha bo’linedi. Perifitong’a h’a’r 

qıylı mikrosopik o’simlikler h’a’m h’aywanlar kiredi. olar jabısıp alıw tu’rinde tirishilik etedi. 

Ultan organizmlerinin’ bir qatarı suw qa’ddinen joqarı jag’alıqlardag’ı qumda jasaydı. 

Bunday jasaw forması  psammon (psammos-qum dep atalg’an. Qumlıqlar arasında suw 

jıynalıp qaladı, biraq bul suw ornı qorshap turg’an suwdan o’zinin’ ximiyalıq quramı, 

organikalıq h’a’m mineral zatlardın’ ko’pligi menen ajıralıp turadı. Psammon quramı  h’a’r qıylı, 

biraq o’zgeshe formalar tabılmag’an. Materiklik suw orınlarındag’ı xarakterli formalar-shıbın-

shirkey qurtları, qurtlar, kolovratkalar, infuzoriyalar, suw astı sho’pleri, shalanlar. Psammon 

wa’killerinin’ ko’plegeni qurtlı deneli mikroskopik organizmler.  

 

---