Niyazi Mehdi

 

35

əsasında vahid, təkrarolunmaz, fərdi səciyyəli hadisənin mümkünlüyü ideyasını istisna edir və 

onu humanitar elmlərin müstəsna səlahiyyəti hesab edirdi. 

 

Bütün humanitar yönümlü elmlərin metodoloji məhvəri rolunu oynayan tarixə münasibət 

xüsusilə mənfi idi. Q.Rikkertin fikrincə, tarix əsl elm deyil; elm ilə tarix dünyanı dərkin iki bir-

birinə zidd qütbüdür. Belə hesab olunurdu ki, hər hansı bir elmi qanunauyğunluq yalnız eyni 

şərtlər gözlənildikdə təkrar-təkrar aparılan eksperimentlər həmişə eyni nəticəni verdiyi halda üzə 

çıxarıla və tətbiq oluna bilər. Məsələyə bu nöqteyi-nəzərdən yanaşdıqda tarix sözün mütləq 

mənasında elm deyil. Tarixin təbiət elmləri kimi eksperiment aparmağa imkanı yoxdur, çünki o, 

yalnız bircə dəfə baş vermiş hadisələri, bircə dəfə dünyaya gəlib dünyadan köçmüş şəxsiyyətləri 

təsvir və tədqiq etməklə məşğuldur. Əgər bu belədirsə - bu bir həqiqətdir! - tarixi faktlar əsasında 

ümumiləşdirmələr aparmaq, hansı isə bir qanunauyğunluq üzə çıxarmaq mümkün deyil. “Tarixin 

bircə dərsi var, o da onun heç bir dərs verə bilməməsidir” aforizmi də tarixə məhz bu münasibət 

əsasında formalaşmışdır. 

 

Qəribə burasındadır ki, naqislik kompleksi xəstəliyinə yoluxmuş humanitar elmlər metodoloji-

nəzəri imkanlarına olan bu nihilist münasibəti nəinki dəf etməyə cəhd göstərməmiş, əksinə, yeri 

gəldi-gəlmədi, insanla və cəmiyyətlə bağlı faktların mahiyyətini aydınlaşdırmağa kömək etdi-

etmədi, itaətkarcasına təbiət elmlərinin dünyanı dərk etmə metodologiyasına uyğunlaşmağa, 

ağına-bozuna baxmadan riyazi düsturlardan istifadə etməyə çalışırdılar. Bu halda humanitar 

elmlərin tədqiqat obyektinin spesifikliyi və onların araşdırılması prosesində məhz özünəməxsus 

metodoloji prinsiplərin tətbiq olunması zəruriyyəti yaddan çıxırdı. Bu isə, sözsüz ki, səmərəli 

nəticələrin əldə olunmasına mane olurdu. Təbiətinə yad olan metodlardan istifadəyə uyan 

humanitar fikir nəinki uğur qazana bilmir, əksinə, dəqiqləşmək əvəzinə yayğınlaşır, ənənəvi 

üsullarla əldə etdiyi mövqelərini də itirirdi. 

Lakin keçən əsrin 70-ci illərində, demək olar ki, eyni zamanda həm təbiət, həm də humanitar 

elmlərdə paradiqma, yəni müəyyən tarixi dövr ərzində elmi ictimaiyyət tərəfindən müxtəlif 

yönümlü problemlərin qoyuluşunun və həllinin aparıcı modeli dəyişdi. Bu, dünyanı dərkin bütün 

sahələrində köklü inqilabi dəyişikliklərin başlanğıcı idi: son dərəcə yaxın, bəzən hətta analoji 

metodoloji prinsiplərə əsaslanan sinergetikanın və postmodernizmin təşəkkülü və inkişafı 

gerçəkliyin bütün hadisələrinə eyni mövqedən nəzər salmağa, onları tamamilə yeni rakursdan 

araşdırmağa və dəyərləndirməyə gətirib çıxartdı. Əsasən təbiət hadisələrində özünütəşkil 

prosesləri və açıq şistemlər haqqında elm olan sinergetika təbiət elmlərində, cəmiyyətlə və bədii-

estetik fikirlə bağlı bütün elmləri əhatə edən postmodernizm humanitar düşüncədə tədricən 

hakim mövqe tutmağa başladılar. Gerçəkliyin hadisələrinə metodoloji münasibət baxımından 

yaxın olan bu elmi konsepsiyalar çox zaman çulğalaşır, əməkdaşlıq və tərəfdaşlıq prinsiplərini 

rəhbər tutaraq əvvəlki modernist paradiqmanın əsasında həlli qeyri-mümkün olan bir sıra 

mürəkkəb problemlərin mahiyyətini aydınlaşdırmağa nail olurlar. Gerçəkliyin elmi və bədii-

obrazlı dərki tarixində ilk dəfə vahid paradiqma və yaxud ona çox yaxın olan münasibət tipi 

yarandı. M.A.Mojeyko həm sinergetika, həm də postmodernizm üçün müştərək olan və onların 

ümumi paradiqmasından ötru zəmin yaradan ilkin şərtləri aşağıdakı kimi müəyyənləşdirmişdir: 

 

1. Hadisənin unikal xarakter daşıması (kosmologiyada T0 zamanda “Böyük partlayış”ın baş 

verməsi, biologiyada həyatın əmələ gəlməsi fenomenlərinin analoqunun olmaması, çağdaş 

ekzistensializm və personalizm konsepsiyalarında fərdiyyətin unikallığının təsdiqi); 

2. Dünyanın statik dərkindən onun dinamik dərkinə keçid; 

3. Subyekt-obyekt qarşıdurmasında həm təbiət elmlərində, həm də humanitar elmlərdə subyektin 

aparıcı rolunun vurğulanması; bədii əsərin qavranılması prosesində oxucunun ön plana 

çıxarılması; 

4. Subyekt-obyekt münasibətlərində sərt və barışmaz qarşıdurmanın aradan götürülməsi; 

5. Obyektin təsviri dillərinin plüralizm zəminində həyata keçirilməsi; “varlığın vahid düsturu” 

axtarışlarından imtina; 

---

 

36

6. Gələcəkdə bu və ya digər hadisənin məruz qala biləcəyi durum və formanın əvvəlcədən dəqiq 

şəkildə müəyyənləşdirilməsi cəhdləri ideyasından onların mümkün proqnozlarının verilməsi 

ideyasına keçid; 

7. Həm təbiət, həm də humanitar elmlərdə bu və ya digər hadisənin izahı üçün kontekstdən 

istifadənin rolunun artması. 

 

Dünyanı dərkin, nəhayət ki, vahid paradiqmasının yaranması humanitar yönümlü elmlərə də təsir 

etdi; onlarda bir yaxınlaşma, bir sıxlaşma meyli hiss olundu: predmetin ümumiliyi ilə bir-birilə 

üzvi şəkildə bağlı olan, yalnız analitik metodologiyanın labüd təzyiqi nəticəsində bir-birindən 

aralı düşmüş bir sıra elmlər vahid postmodernist paradiqma əsasında bir araya gəldilər. Məhz 

bunun nəticəsində müxtəlif problemlər vahid görmə bucağından araşdırılmağa və izah olunmağa 

başladılar. “Postmodernist fəlsəfə”, “postmodernist kulturologiya”, “postmodernist sosiologiya”, 

“postmodernist dilçilik”, “postmodernist estetika” anlayışları meydana gəldi. Vahid 

paradiqmanın təsbiti ilə bağlı baş vermiş iki köklü dəyişikliyi xüsusilə qeyd etmək lazımdır. 

Birincisi, müəyyən spesifik məqamlar kənara çıxmaqla bütün humanitar elmlər eyni anlayışlar 

sistemi əsasında, demək olar ki, eyni dildə danışmağa başladılar. Bu isə onların yaxınlaşması, əl-

ələ verib müştərək problemləri birgə həll etmək üçün zəmin yaratdı. İkincisi, həm sinergetik, 

həm də postmodernist dünyadərkin əsasını təşkil edən “asentrizm” (”mərkəzyoxluğu”) prinsipinə 

tam uyğun olaraq hər hansı bir elmi istiqamətin hegemonluq iddiası əsassız hesab olundu. Dünya 

vahid mərkəzdən məhrum olduğu üçün, yaxud onun hər bir nöqtəsi eyni zamanda həm mərkəz, 

həm də periferiya olduğuna görə, bu mərkəzsiz dünyanı tədqiq edən elmlərin də müəyyən bir 

iyerarxiya prlnsipi əsasında düzülüşü qeyri-məqbul hesab olundu. 

 

*** 

 

Bəs bütün XX əsr ərzində get-gedə güclənən mərkəzdənqaçma meyllərin təsiri altında sürətlə 

bir-birindən aralanan, getdikcə qarşılıqlı təmas nöqtələrindən məhrum olan bu müxtəlif 

istiqamətli elmləri bir araya gətirən paradiqma nə üçün məhz XX əsrin sonu - XXI əsrin 

əvvəllərində meydana gəlmişdir? Mənə elə gəlir ki, bu prosesin bir-birindən doğan, bir-birini 

şərtləndirən, bir-birini tamamlayan səbəbləri çoxdur. Yəqin ki, bu, hər şeydən əvvəl hərə öz yolu 

ilə gedən elmlərin müəyyən inkişaf səviyyəsinə nail olandan sonra gerçəkliyi daha geniş 

perspektivdə görmək ehtiyacları, dar rakurslarından çıxıb bir-biri ilə çulğalaşmaları ilə bağlıdır. 

Artıq bu dövrdə ən müxtəlif elmlər vahid və bütöv dünyanın analoji, ən azı yaxın və oxşar 

metodlarla maksimum geniş perspektivdə tədqiq və izah olunması zərurətini hiss edirlər. 

 

İkincisi, keçən əsrin sonunda təkcə ayrı-ayrı avanqardist cərəyanların deyil, ümumiyyətlə, 

modernist dünyanıdərk konsepsiyasının dərin böhrana məruz qalması, cəmiyyətdə mövcud olan 

son dərəcə qarışıq və dolaşıq münasibətlərin keçmişin total inkarı əsasında yalnız indiki zaman 

müstəvisində təqdim olunması və yozulması, insan böhranının səbəblərinin kənara qoyularaq 

yalnız onun nəticələrinin vurğulanması mədəniyyətin özünü “postmodern”, yəni çağdaş 

dönəmdən sonrakı gerçəklik kimi dərk və təqdim etməsinə səbəb oldu. Bu, postmodernizmə total 

inkara əsaslanan modernist konsepsiyalardan məsafələnmək və bütün XX əsr ərzində klasslk 

ənənələrlə qırılmış əlaqələri yeni, fraqmentar əsasda bərpa etmək imkanı verdi. 

 

Lakin bu, hər şeydən əvvəl, XX əsrin ortalarından başlayaraq bəşəriyyətin guya taleyinə təsir 

göstərə biləcək hər hansı köklü qlobal hadisə ilə üz-üzə gələ bilməsi ehtimalının sıfıra düşməsi 

ilə bağlı tarixin öz hərəkətini başa vurması va onun posttarix (tarixsonrası) mərhələyə qədəm 

basması haqqında müxtəlif kontekstlərdə mülahizələr söylənilməsi ilə nəticələndi. Fransız 

postmodernist fikrinin erkən nümayəndələrindən olan M.BIanşo yazırdı: “Biz bu və ya digər 

dərəcədə ömrünü başa vurmuş tarixin kontekstində yaşayırıq, hamımız yanımızdan axıb keçmiş, 

artıq qurumuş çayın qırağında hərəkətsiz oturmuşuq”. 

 

---