Niyazi Mehdi

danışmağın plyuralizmindən yox, NECƏ danışmağın plyuralizmindən alınır: məsələn, 

Ermənilərlə konflikt müstəvisində Qarabağ mövzusu yasaq olanda bu mövzuya həsr olunmuş ən 

zay şeir də heyranlıq doğurur, adamların ürəyini və sırasını vəlvələyə salırdı. Ancaq bu yasaq 

yoxdursa, mövzunu NECƏ vermək məsələsi önəm qazanır. Sən Qarabağdan elə film çəkə 

bilərsən ki, mən həmişəki sevgimin, filan ermənilərə həmişəki qəzəbimin, bütün bu mövzu ilə 

bağlı stereotipləşmiş həmişəki düşüncələrin “quru” təkrarını görüm. Bu təkrar məni 

genişləndirmir, bu təkrar məni özümlə və ya başqa nələrləsə konfliktə salmır, bu təkrar məndə 

bilmədiyim düşüncə və duyğu rəqsini, oynaşmasını yaratmır.Belə filmlərin sistematik olaraq 

çəkilməsinə nə gərək var!? Belə filmlər mövzunu sistematik olaraq murdarlayır, mövzunu 

bezikdiriciləşdirir. 

 

   Bax, plyuralizmi belə açandan sonra söyləmək olar ki, Azərbaycan sənətində NECƏ DEMƏK, 

NECƏ EŞİTDİRMƏK, NECƏ GÖSTƏRMƏK məsələsində kasadlıq var. Bir dəmir qazana ayrı-

ayrı ağacı, daşı döyəcləyəndə ayrı-ayrı səslər çıxır. Eləcə də sənət bir mövzunu necəlikdə 

fərqlənən “taxta-tuxta” ilə döyəcləməlidir ki, başqa-başqa “səslər” alınsın. Bax, bizdə belənçi 

plyuralizm problemi var. Bizdə NƏLƏRİN yox, NECƏLİKLƏRİN qıtlıq problemi var. Özü də 

sənətdə plyuralizmin yoxa çatan azlığına tən gəlir azərbaycanlı resipientlərində, yəni sənət 

qavrayıcılarında analoji azlıq. Yəni deyə bilərikmi ki, bizdə musiqi avanqardının minlərlə dəlisi 

var ki, hətta bilet baha olsa belə, pul tapıb qulaq asmağa gedəcəklər? Deyə bilərikmi ki, bizdə ən 

əcaib estetik axtarışlarda bulunan teatrların salonunu dolduracaq qədər tamaşaçı var? 

 

   İndisə sənətdə NƏYƏ göstərməkdən az önəmli olmayan, bəlkə də daha önəmli olan NECƏ 

göstərmək məsələsi ilə bağlı bir incəliyi söyləyim. Günümüzün gerçəkliyi “gözəl qadın” deyil ki, 

göstərən kimi hamı hayıl-mayıl olsun. Bizim Azərbaycan gerçəkliyi çox bayağı, çox sıyıq, çox 

dayaz bir dünyadır. İşə bax ki, bizim pullularımız, bizdəki yüksək vəzifəlilər də yaman 

darıxdırıcıdırlar. Ancaq ola bilməz ki, onlar milyonların sayəsində titanik şəxsiyyətlərə 

çevrilməsinlər, çünki tarix boyu pul nə qədər pislənibsə, o qədər də öyülüb və bu pislənən və 

öyülən pul milyonlara çatanda yiyəsinə verdiyi imkanlarla onu elə dəyişdirib ki, o bizlərə 

oxşamayıb. Nə qədər keyfiyyətsiz adam olsa da, pulun qaldırdığı mərtəbədən o elə perspektivləri 

görür ki, biz görəmmirik və ona görə də bizə titanik görünürlər. Onlar siyasi, iqtisadi və kültür 

dünyasında elə non-liniarlıqda, elə çalarlarda oyunlara girişirlər ki, biz “ölərilər” üçün bu, 

titanların savaşı kimi görünür (düzdür, cırtdanı titan edən pulun canı bizim pul qarşısında 

miskinliyimiz, başıaşağılığımız olur, olmayanda pul birdən birə kağız-kuğuza çevrilir). 

 

Bəs onda nədən pullularımız da belə darıxdırıcı görünürlər?! İndilik bilmirəm. Bəlkə də ona görə 

ki, onlar ictimai fiqur deyillər, cəmiyyətə qapalıdırlar. 

 Bütün bunları mən nədən dedim? Dediyim odur ki, bizim gerçəkliyimiz elə deyil ki, onu yaxşı 

göstərən kimi gözəl sənət əsəri alınsın. Bəlkə də bütün dünyada gerçəklik elə deyil. Ona görə də 

Umberto Eko, Orxan Pamuk mistik labirintlər cızmalı olurlar. Ona görə də Dostoyevski detektiv 

süjetlərə əl atırdı. Ona görə də ədəbiyyatda, kinoda qəzalar, seks, qan belə çox olur. Görünür, 

onlarsız sənət üçün gerçəkliyi ilginc, gərgin, dərin etmək nadir hallarda mümkün olur. 

 

   Beləliklə! Əski aldanışdır ki, realist göstərməyi, görməyi bacardın, yaxşı əsər yapacaqsan. 

Gerçəklik bizim dörd yanımzdadır, heç bitrimiz də özümüzü axmaq saymırıq və ona görə də bu 

inamda bulunuruq ki, onu bilirik və ona görə də onu bizə göstərən əsərlərlə darıxırıq. Buradan 

çıxan sonuc, bizim sənətin baş problemi gerçəkliyin azlığı deyil, gerçəkliyin sıyıqlığıdır. Bax, 

əgər o bu gerçəıkliyi labirint, mistika strukturunda, aurasında, seks, qan, savaş, qəza 

gərginliyində mənə göstərə bilsəydi və ya intellektual oynaşmaların sayrışmasında aça bilsəydi, 

olardı aləm. Ancaq bir şərtlə. Elə etsəydi ki, bu labirint, bu qan, bu seks, bu qəza Qərb 

tapıntılarının suyunun suyu olmasın. Fırt edib Batının burnundan düşməsin! 

 

    

 

3

---

 

   Konfutsinin sayğı fəlsəfəsi, kültür dəyərləri və kulturoloji həyasızlıq 

 

    Dünyanı NECƏ verməklə bağlı bir açıqlamanı da yapım. Mədəniyyət “tikilisinin” aşağıların 

yuxarılara sayğısı üstündə durmasını hamı həmişə sezib. Ancaq ilk dəfə Konfutsi “övlad sayğısı” 

fəlsəfəsi ilə bu sezilənləri aydın anlayışlar dilinə çevirib. Kamal Abdullanın “Yarımçıq əlyazma” 

romanını düşünəndə bəzi nəsnələri Konfutsi sayəsində anladım. Kamal “Kitabi-Dədə Qorqud” 

qarşısında piyeteti, heyranlığı - bir sözlə, sayğını öldürmə aktı ilə dekonstruksiya edir. Ancaq bu 

sayğısızlıq Rafiq Tağıda, Ələkbər Əlidə, Seymur Baycanda olan sayğısızlıq deyil. Onlarda 

sayğısızlıq - indi kəskin səslənən sözü deməli olacam - həyasızlıq həddinə çatmış sayğısızlıqdır 

(özü də Rafiq Tağıdan Seymuracan həyasızlıq artan xətlə gedir). Qoy bu yazarlar sözlərimi 

oxuyanda hirslənməyə tələsməsinlər, mən elmi söhbət edirəm. Neçə dəfə yazmışam ki, Batıda 

Frankfurt məktəbinin, Mişel Fukonun, Rolan Bartın sayəsində ideya tapılmışdı ki, hakimiyyət 

iradəsi təkcə Dövlət, hökumət və insanlar arasında deyil. Bizə necə düşünməyi diktə edən 

modalar, ideyalar, dilin qrammatikası da bizim üzərimizdə hakimlik edir. Ona görə də toplumda 

insanların azadlığının, özgürlüyünün yüksək dərəcəyə çatması üçün təkcə Dövlətin hakimiyyət 

zonasını daraltmaq azdır. Repressiv, yəni səni basan modaların, dil qrammatikasının, əxlaq 

normalarının və sairənin də hakimiyyət zolağını daraltmaq gərəkdir. Buradan da Batıda 

qrammatikanı pozan şeir və romanlar, montaj qrammatikasını pozan Qodar filmləri və s. ortaya 

çıxmışdı ki, hamısını dədə-baba qaydalarına sayğısızlıq əlamətlərində kvalifikasiya etmək olar. 

 

   Sayğı-sayğısızlıq-həyasızlıq ilişgiləri tarixdə çox müxtəlif biçimlərə düşüb. Bütün milli 

mentalitetlər, bütün əxlaq modelləri sayğı üstündə qurulub və bu sayğını göstərməyənləri 

cəzalandırmaq üçün dürlü vasitələri də hazır saxlayıb (məsələn, sayğı göstərməyənə “utanmaz 

adam” damğasını vurub). Əski Yunanıstanda Sokrata bu sayğısızlığa görə ölüm kəsmişdilər. 

Ancaq belə cəzalara baxmayaraq Avropada Sofistlər də peyda olmuşdu ki, hörmətsizliklərinə 

görə cəzasız qala bilmişdilər. Beləcə, Avropa necə yaranıb, Avropa nədir, suallarının cavabında 

söyləməliyik ki, Avropa mədəniyyətə, əxlaqa, dini, fəlsəfi dəyərlərə sayğı ilə sayğısızlığı bir 

arada saxlamaq genişliyini ilk dəfə əldə etmiş qitə, yeganə ideyadır. Buddizm Hindistanda 

Hinduizmə sayğısızlıq dozasından yaranmışdı, ancaq Hindistan həmin sayğısızlığa dözəmməyib 

özündən yad ünsür kimi onu atmışdı. Hərçənd yenə də biz bütün yerdə qalan mədəniyyətlərdə 

görə bilərik ki, çoxluğun sayıb uca tutduğu dəyərlərə müəyyən dərəcədə hörmətsizlik göstərən 

ərənlər tapılmışdı - məsələn, Molla Nəsrəddin, Sabir, Mirzə Cəlil. Ancaq nədən bu 

sayğısızlıqlarına görə onları həyasız sayan bəzi çağdaşlarına baxmayaraq bütünlükdə onlar 

həyasızlar kimi qavranılmamışlar? Səbəb odur ki, onların sayğısızlığında bir “daha yaxşı gələcək 

uğrunda” istəyi, ideyası vardı. Total sayğısızlıqda, bax, bu olmur, ona görə də total sayğısızlıq 

həm sinizm, həm də həyasızlıq kimi qavranılır. Onu da söyləyim ki, mənə psixoloji olaraq, nə 

qədər çətin olsa da, bu həyasızlıq həddinə çatmış sayğısızlığı mədəniyyətimiz üçün konstruktiv 

sayıram. Öncələr neçə dəfə yazmışam ki, Azərbaycanın dirilməsi, çiyinlərini silkələyib qalxması 

üçün millət həyasızlaşmalıdır, yəni öz haqlarını bilib, öz haqlarını tələb etməyə əngəl olan 

utancaqlıqla, abır-həya ilə sağollaşmalıdır. 

 

   Millətin həyasızlaşması böhrandır. Ancaq Azərbaycan hələ yetərincə həmin böhrana düşməyib. 

Bax, bütün bu girişdən sonra deməliyəm ki, adlarını çəkdiyimi yazarların hamısı total 

sayğısızlığın törətdiyi həyasızlıq pafosuna tutulmuşlardır. Ona görə də Seymurun romanında nə 

ata, nə ana, nə əxlaq, nə millət, nə ədəb simvolları sayğısızlıq aksiyalarından canını qurtara 

bilmir. Bu romanda total həyasızlıqdır oxucunu güldürən, miskin Azərbaycan gerçəkliyini bir az 

da olsa sənət üçün ilginc edən. Beləcə, mən Seymurgili bu cür öydüm. Ancaq ədəbiyyat tarixi 

üçün onların rolunu görsəm də, söyləməliyəm ki, bir məsələdə uduzurlar. Azərbaycana nifrət 

etmək asan işdir, hər küçədə qarşına çıxan yaramaz buna əsas verir. Belə-belə nəsnələrə görə 

Nitsşe almanlara, Bodler fransızlara nifrət etmişdi. Çətin məsələ Azərbaycanı sevməkdir. Səni 

psixi xəstə edən yaramazlıqlara qalib gəlib sevmək - çətin məsələ budur. Sənət isə yendiyi, 

 

4

---