71
etdiklərini və fəxrlə dillərinə gətirdikləri işləri hər
gün edir və
onu adi həyati hadisə hesab edir. Beləliklə Selcanın hərəkəti
gözəl bir nümunə kimi çatdırılır. Lakin müəllif onu ənənəvi
qaydada deyil, müasir təhsilin verdiyi imkanlardan istifadə yolu
ilə əks etdirir. Artıq söz, gurultulu ifadələr işlənmədən gözəl bir
ideya məzmunu açılır.
Intellektin çevikliyi şagirdlərin əldə etməli olduğu ən
mühüm bacarıqlardan biridir. Danışanın fikrinin alt qatında
gizlənən mənanı tez dərk etmək bacarığına yiyələnmək üçün
şagirdlərə müxtəlif növ tapşırıqlar vermək olar. Bu tapşırıqlar
ən sadə, elementar nümunələrdən başlamış şagirdin yaşına
uyğun gələn mürəkkəb tapşırıqlara qədər yüksələ bilər.
Təfəkkür çevikliyinin inkişaf etdirilməsi müasir təhsilin
qarşısında duran vəzifələrdəndir. Şagird hər hansı sualın
cavabını mümkün qədər tez vermək bacarığına yiyələnməlidir.
Bu bacarıq xüsusi məşq tələb edən oyunlar vasitəsilə
mənimsənilir. Bütün sinfə uzun bir söz verilir. Məsələn,
“Azərbaycanşünaslıq”. Bu sözdən istifadə edərək yeni sözlər
yazılması tələb olunur. Kənar hərflərdən istifadə etmək olmaz.
Həmçinin sözdə cəmi bir məsələn, “Ə” hərfi varsa yeni yaranan
sözdə iki “Ə” ola bilməz. Bu şərtləri nəzərə almaqla uşaqlar
yarışa başlayırlar. Məqsəd söz ehtiyatının nə qədər zəngin
olduğunu yoxlamaqdan ibarətdir. Uşaqlar yazdıqlarını
oxuyanda bir-birini zənginləşdirir, leksikonunda olmayan yeni
sözləri öyrənirlər.
Başqa bir oyun – tapşırıq “Sonra nə oldu? Ardını
fikirləş” adlanır.
Şagirdlərə təklif edilir ki, bədii əsəri öz variantları
əsasında davam etdirsinlər. Bunun üçün aşağıdakı suallardan
istifadə edilə bilər:
Siz necə fikirləşirsiniz, sonra nə olacaq?
Hadisələr necə cərəyan edəcək? Bu situasiya necə
sona çatacaq?
72
Qəhrəmanın başına hansı işlər gələcək?
Şagirdlərə təklif etmək olar ki, öz variantlarını qeyd
etsinlər və əsər oxunub qurtardıqdan sonra fərziyyələrinin nə
dərəcədə doğrulduğuna baxsınlar.
Təfəkkür çevikliyini formalaşdıran başqa bir tapşırıq
tipi də diqqəti cəlb edir. Həmin tapşırığı şərti olaraq “Kim daha
cəld” adlandırırlar. Bunları da tətbiq etmək çox faydalıdır.
Tapşırıq 1. Qrup şagirdləri dairəvi otururlar.
Müəllimin əlində top var.
Təlimat: “Təsəvvür edin ki, bu (müəllim topu
göstərir), portağaldır. Indi biz onu bir-birimizə ataraq onun
necə olduğunu deyəcəyik. Diqqətli olun! Çalışın portağalın
söylənilən xüsusiyyətləri təkrarlanmasın və hamı oyunda iştirak
etsin”.
Müəllim təsəvvür olunan portağalın hər hansı bir
xüsusiyyətini söyləyərək, misal üçün “şirin”-deyib, işə başlayır.
Tapşırığı yerinə yetirən zaman müəllim “Gəlin daha cəld
işləyək!” deməklə şagirdləri daha cəld işləməyə təhrik edir.
Tapşırıq 2. Qrup şagirdləri dairəvi oturublar.
Müəllimin əlində top var.
Təlimat: “Indi biz topu bir-birimizə atacağıq. Bu
zaman biz hər hansı bir rəngi, topu tutduqda isə bu rəngdə olan
obyekti deyəcəyik. Diqqətli olun: söynəlilən rəng və obyektləri
təkrarlamayaq və hər hansı bir iştirakçıya oyunda iştirak etmək
imkanı verək”.
Tapşırıq 3. Qrup şagirdləri dairəvi oturublar.
Müəllimin əlində top var.
Təlimat: “Indi biz topu bir-birimizə atacağıq. Topu
atan üç sözdən birini deyir: “Hava”, “yer” və ya “su”. Əgər
“hava” sözü deyilirsə topu tutan şəxs quş adı, ikinci halda
(“yer”) heyvan, “su” dedikdə isə balıq adı deyir. Cavabı
mümkün qədər tez vermək lazımdır.” (71,110)
73
Şagird təfəkkürünə təsir
etmək üçün folklor
nümunələrindən də istifadə etmək olar. Belə nümunələr isə
kifayət qədər çoxdur. Uşağı çaşdırıb gülünc vəziyyətinə qoyan
bəzi folklor nümunələrindən istifadə etmək olar. Bir dəfə
gülünc vəziyyətinə düşən uşaq diqqətcil olur ki, ikinci dəfə belə
vəziyyətə düşməsin.
- Gəl gedək bağa
- Mən də, mən də
- Görək qurbağa
- Mən də, mən də
- It bizə hürsün
- Mən də mən də
Sonuncu misrada uşaq özünü itə bənzədir. Əlbəttə,
tələsdiyi üçün belə edir. Bu nümunə uşağın daha diqqətcil
olmasını tələb edir.
Başqa nümunələr də çoxdur. Belə nümunələr adətən
dialoq şəklində olur. Ilk baxışda uşağı çaşdırmır. Amma onu
ehmalca sancır. Məsələn,
- Deyinən ad!
- Ad!
- Dostun olsun sənə yad.
***
- Deyinən Adam!
- Adam!
- Ağzına badam.
***
- Deyinən az!
Az!
-Get özünə qəbir qaz.
***
- Deyinən azan!
- Azan!
- Başına keçsin qazan.
74
***
- Deyinən ay!
- Ay!
- Oldun ayıya tay.
- Deyinən ayaz!
- Ayaz!
- Ağlın olsun dayaz.
***
- Deyinən ayğır!
- Ayğır!
- Çıx dama hayqır.
***
- Deyinən ayna!
- Ayna!
- Meymun ol oyna.
***
- Deyinən alan!
- Alan!
- Belinə qoyum palan.
Uşaqların diqqətini daha çox toplaması üçün
yanıltmaclar da gözəl nümunələrdir. Burada eyni cinsli səslər
bir-birini izlədiyi üçün bəzən səslərin yeri dəyişik düşür, onu
deyən adam çaşır. Bu da gülüş doğurur. Uşaqlar belə vəziyyətə
düşməmək üçün diqqətcil olurlar. Yanıltmaclarla sinif
yarışmaları da keçirmək olar. Bir neçə yanıltmaca diqqət edək.
Ay ağquyruq qırqovul, qara qılquyruq qırqovulu
gördünmü?
***
Aşbaz Abbas bozbaş asar o başda, bu başda.
***
Bazarda nə ucuz? Mis ucuz, duz ucuz, küncüt ucuz
***
Bir bərbər o biri bərbərə dedi ki, bir bəri bax.