115
bilməzlər. Bunsuz isə şagirdin ibtidai təhsili müvəffəqiyyətlə
başa vurmasından söz açmaq mümkün deyil.
Ifadələr həm şifahi, həm də yazılı olur. Şifahi ifadə
üzrə aparılan müntəzəm təmrinlər şagirdləri yazılı ifadələrə
hazırlayır. Ifadə yazı ibtidai siniflərdə şagirdlərin rabitəli
nitqinin inkişafında ümumiyyətlə, onların ədəbi dilə
yiyələnmələrində mühüm rol oynayır. (53, 3)
Yazının ən yüksək növü bədii yazıdır. Onun əsas
cəhəti az sözdə böyük ifadə etmək bacarığıdır. Nizami yazır:
Sözün çoxsa əgər çalış az olsun,
Yüz sözün yerində bir kəlmə lazım
Su daşıb həddini aşarsa əgər
Içəni doydurmaz, mütləq qərq edər.
Deməli çalışmaq lazımdır ki, yüz sözün ifadə etdiyi
mənanı bir sözlə (burada “bir” rəqəmi şərtidir, “az”
mənasındadır) ifadə olunsun. Böyük şair hətta həyat mənbəyi
olan suyun da həddini keçəndə xeyir deyil, zərər gətirdiyini
söyləyir. Bir fincan su insana can sağlığı verir, onu yaşadır.
Amma bir çayın suyu insanı boğar, məhv edər.
Səninçün çox demək bəlkə asandır
“Çox oldu” desələr böyük nöqsandır.
Sözün çoxluğu nitqdə də böyük qüsurdur. Xalq çox
danışan adama “natiq” yox, “zəvzək” deyib.
Sözün sərrastlığı haqqında Məmməd Arazın bir
misrası da diqqətə layiqdir.
Söz gərək ox keçməz qayadan keçə!
Sözün yerində və sərrast işlənməsi də başlıca amildir.
Natiq həmin an və vəziyyət üçün ən düzgün ifadəni,
bənəztməni, misalı gətirəndə dinləyiciyə hər şey tam aydın
olur.
Ibtidai siniflərdən başlanan inşa və ifadələrin esse və
məktubların sonu bədii yazılara doğru gedən ilk cığırlardır.
Yazı mədəniyyətinin zirvəsi sərbəst yazılar olduğuna görə
116
ibtidai siniflərdə mövzuya sərbəst münasibət bəsləyən yazılara
xüsusi əhəmiyyət vermək lazımdır. Sərbəstlik – fikir və
düşüncə azadlığıdır. Bu, böyük nemətdir. Sərbəst yazılar həm
də şagirdlərdə məsələyə öz münasibətlərini bildirmək bacarığı
aşılayır. Bu isə şagird düşüncəsində demokratik keyfiyyətlərin
yaranmasına səbəb olur.
Sərbəst yazıları inkişaf etdirmək üçün aşağıdakı
mövzuları təklif etmək olar.
I sinif
1. Mənim parta yoldaşım
2. Rəfiqəm haqqında düşüncələrim
3. Evdən məktəbə qədər gördüklərim
4. Bu günkü hava haqqında düşüncələrim
Göründüyü kimi bu mövzular əlifbanı təzəcə öyrənib
başa vuran I siniflər üçün maraqlıdır. Onlar cəmi iki- üç
cümlədən ibarət olan bu inşalar haqqında tapşırıq alanda
müşahidələr aparmağa məcbur olacaqlar. Birinci mövzunu
yazarkən parta yoldaşı haqqında məlumat toplamaq üçün onun
valideynləri ilə, onların iş yerləri, xasiyyətləri barədə
soruşacaqlar.
Parta yoldaşının ona münasibəti, xasiyyəti, geyimi
barədə müşahidə aparacaq ki, bu da şagirdin ilkin müşahidə
aparmaq bacarıqlarına təsir edəcəkdir.
Eyni proses ikinci mövzu üçün də xarakterikdir.
III mövzu şagirdin müşahidəçilik qabiliyyətini daha
da itiləşdirəcək. O, həmin mövzuya hazırlaşarkən evdən
məktəbə qədər gördüyü hər şeyi ya yadda saxlayacaq, ya da
qeyd edəcək.
IV mövzu isə həm müşahidəyə, həm də televiziya
xəbərlərinə əsaslanır. Uşaq əvvəlcədən havanın necə olacağı
barədə televiziya məlumatları ilə gördüklərini müqayisə
edəcəkdir.
II sinif
117
Bu yaşda olan şagirdlər artıq müşahidə etdiklərini
yazıya köçürmək vərdişlərini əldə ediblər. Indi onlara bir qədər
çətin mövzular təklif etmək olar. Ikincilərə sərbəst fikirləşmək
imkanı verən aşağıdakı mövzuları təklif etmək mümkündür.
1. Nağılın və hekayənin əsas qəhrəmanına məktub
2. Yarımçıq nağılı tamamla
3. Baş-ayaq nağılı qaydasına sal, məzmununu
müəyyənləşdir
4. Sevdiyim nağıl qəhrəmanı
III sinif
Artıq 9 yaşlı şagirdin müstəqil yazmaq qabiliyyətinə
inamı var. Ona bir qədər də çətin tapşırıq vermək olar.
1. Hekayə müəllifinə məktub
2. Mənim sevdiyim yazıçı
IV sinif
Indi şagird cümlə və mətn haqqında təsəvvürə
malikdir. O, həm də cümlədə artıq olan sözləri də yəqin ki, başa
düşür. Ona belə tapşırıqlar vermək olar.
1. Cümləni elə redaktə et ki, sözlər azalsın, məzmuna
xələl gəlməsin
2. Mənim sevdiyim ədəbi qəhrəman
3. Nağılı elə ixtisar et ki, məzmun dəyişməsin
I siniflərin yazıları 30-35 söz arasında ola bilər. Bu
inşalar bir süjetə əsaslansa şagird tərəfindən başlanan bir
mətləb bu qədər sözlə tamamlana bilsə bunu müvəffəqiyyət
hesab etmək olar.
Nümunələr
Mənim parta yolaşım
Mən Azadla bir partada otururam. Ondan təzə bir söz
öyrənmişəm: tıxac! O, həmişə dərsə gecikir. Deyir ki, yolda
tıxaca düşmüşdük. Yaxşı ki, bizim yollarda tıxac olmur. Mən
118
dərsə gecikmirəm. Azad deyir ki, çalışacaq daha tıxaca
düşməsin. ( 36 söz)
RƏFIQƏM HAQQINDA DÜŞÜNCƏLƏRIM
Ilk dəfə məktəbə gələndə Sənubəri görmüşəm. Onun
uzun saçları var. Məni görəndə sevinir. O, mənim rəfiqəmdir.
Sənubər deyir ki, “rəfiqə” dost deməkdir. Adam dostluqda
möhkəm olar. Sənubərin anası Xatirə xala da belə deyir. (33
söz)
Evdən məktəbə qədər gördüklərim
Biz Yasamalda yaşayırıq. Yolu keçəndə diqqətli
olmalıyam. Piyadalar üçün yaşıl işıq yananda keçirəm.
Bu gün yolda sahibsiz pişik gördüm. Ac idi. Həm də
üşüyürdü. Ona yemək verdim. Tapşırdım ki, oradan
tərpənməsin. Qayıdanda onu evimizə aparacam. (35 söz)
Bu günkü hava haqqında müşahidələrim
Evdən çıxanda hava buludlu idi. Sarı yarpaqlar
yollara tökülmüşdü. Yağış yarpaqları islatmışdı. Səhər dedilər
ki, xəzri əsəcək. Doğrudan da külək başladı. Amma o qədər də
güclü deyildi. Buludların sıxlığı göstərir ki, bir azdan yağış
yağacaq. (35 söz)
II sinif üçün inşa nümunələri
Cırtdan nağılının qəhrəmanına məktub
Hörmətli Cırtdan! Div çox hiyləgərdir. O, hələ
ölməyib. Meşədən qayıdanda daha işıq gələn tərəfə getməyin.
Div oradadır. Yolunuzu gözləyir. Sən uşaqlara tapşır ki, it
hürən tərəfə getmək lazımdır.
119
Düzdür, sən ağıllısan. Uşaqları divin əlindən
qurtardın. Amma birdən div kələyini başa düşər, uşaqları
yeyər. (43 söz)
Nağılın ortasına yaz
Bir dəfə kirpi yolla gedirdi. O, yuvasına tələsirdi.
Onun yolu alma ağacının altından keçirdi.
Birdən
_____________________________________________
______________________________________________
Kirpi buna çox sevindi. Iynələrinə yapışmış almanı
yuvasına gətirdi.
Baş-ayaq nağılı qaydasına sal.
Küçə ilə bir dəvə karvanı gedirdi.
Küçük dedi: - Karsınız, görmürsünüz hürürəm?
- Kar deyilik, amma yolumuz uzaqdır. Sənə cavab
verməyə vaxtımız yoxdur.
Bir küçük dəvələrə hürdü.
Sevdiyim nağıl qəhrəmanı
Mən Məlikməmmədi çox sevirəm. O, qardaşlarından
daha qorxmazdır. Heyf ki, ağ qoç onu qara qoçun üstünə atdı.
Məlikməmməd qorxmadı. Saçlarından asılan qızı xilas edəndə
mən onu lap çox sevdim. O, əjdahadan da qorxmadı. Simurq
quşunun balalarını xilas edə bildi.
Müəllim deyir ki, Məlikməmməd hələ yaşayır. Yerini
bilsəm onunla dostluq edərdim.
III sinif
120
Noxud üstündə yatan şahzadə qız nağılının
müəllifinə məktub
Cənab Andersen. Bilmirəm bu cammaat nə üçün əsl
şahzadə qız axtarır. Məgər şahzadə qız başqalarından artıqdı?.
Sizin şahzadə qız çox qəribədir. O boyda döşəyin
altından balaca bir noxudu necə hiss edir?Deyirsiniz o noxud
hələ də durur?
Doğrusu mən şahzadə qız olmaq istəmirəm.
Mənim sevdiyim yazıçı
Ən çox sevdiyim yazıçı Zahid Xəlildir. Onun təsvir
etdiyi Ballıca balaca bir qarışqadır. Amma o, şirə qalib gəlir.
Mən Ballıcanı da, Qaracanı da, Şeşəbığı da sevdim. Amma
Şeşəbığ çox qorxaqdır.
Mən “Ballıca” kitabını bir neçə dəfə oxumuşam.
Qəlbinurun başına gələnlər əsəri də çox gözəldir.
IV sinif
Cümləni elə redaktə et ki, sözlər azalsın, məzmun
dəyişməsin.
Mən hər səhər əl-üzümü yuyub çörək yeyəndən sonra
şəhərimizin küçələrində şütüyən çox yaraşıqlı 188 saylı
avtobusla məktəbə gedir və dərs qurtarandan sonra uşaqlarla
xudahafizləşib həmin marşurtla geri qayıdıram.
Sevdiyim yazıçıya məktub
Hörmətli Ilyas Tapdıq! Mən sizin “Bildirçin” şeirinizi
dəfələrlə oxumuşam. Şeiri oxuyanda gözümün qabağına nazik
quyruqlu bildirçin gəlir. O, necə də gözəl oxuyur. Siz onun
oxumağını “ötdü kolun dibində, bildir, bildir bildirçin” deyə
təsvir edirsiniz. Şeirdəki sözlər bir-birinə çox yaraşır. “Çildir”,
“fildir”, “bildir” sözləri şeiri ləzzətli edir. “Gültəmin saçı”,
“Qoç və oğlan” şeirləri də xoşuma gəlir. Sizi öz məktəbimizdə
görmək istəyirik
121
QAYNAQLAR:
1. Abdullayev A. Orta məktəbdə Azərbaycan dilinin
tədrisi metodikası, Bakı, “Maarif”, 1978.
2. Abdullayev A. Azərbaycan dilinin tədrisi
tarixindən, Bakı, “Maarif”, 1966. 325 səh
3. Abdullayev N. Ədəbi tələffüz və intonasiyanın
mənimsədilməsində texniki vasitələrdən istifadə, Bakı,
“Maarif”, 1977.
4. Abdullayev N. Orfoepiya və orfoqrafiya təlimi
məsələləri. Bakı, API-nin nəşri, 1985.
5.Ağayev Ə. Təlim prosesi. Ənənə və müasirlik. Baki,
2006. 205 səh.
6. Ahmeh Kapulu, Aliyar Karaca – Türkcə - 3 Ders
kitabı Ankara 2007, 102 səh
7. Ahmet Kapulu, Aliyar Karaca – Türkcə - 3
Ögrenciçalışma kitabı Ankara 2006, 160 səh
8. Aylin Atmaca, Ders nasıl çalışılır? Istanbul 2007,
142 səh
9. Azərbaycan dili və ədəbiyyat. Metodika və təcrübə.
Müəllimlər üçün vəsait. Bakı 2005, 149 səh.
10. Azərbaycan respublikasında ümumi təhsilin milli
kurrikulumu. Bakı 2006 123 səh
11. Babayev M.B. Zəka oyunları, Bakı, 2005, 144 səh
12. Bayramov I. Azərbaycan dili morfologiyası
tədrisinin elmi-metodik əsasları, Bakı, “Maarif”, 1983
13. Bayramov I. Qrammatik çalışmaların tipləri və
onların aparılması metodikası, Bakı, “API- nin əşri, 1977.
14. Balıyev H. Orta məktəbdə Azərbaycan dilinin
tədrisi metodikası, Bakı, “Maarif”, 2003.
15. Balıyev H. Azərbaycan dilinin tədrisi
metodikasına dair praktik işlər, Bakı, “Maarif”, 1992.
122
16. Balıyev H. Morfologiyanın tədrisində üslubiyyat
işləri, Bakı, API- nin nəşri, 1965.
17. Bəşirov K, Mehralıyeva B. Orta məktəbdə
Azərbayca dili morfologiyasının tədrisi məsələləri. “Nurlan”
Bakı – 2008, 326 səh.
18. Cahangirov A. Qədirov F. Yeni pedaqoji təfəkkür.
“Azərbaycan müəllimi” qəzeti. 14 – 20 sentyabr 2000-ci il
19. Cahangirov A. Qədirov F. Müasir dərs .
“Azərbaycan müəllimi” qəzeti. 21-27 sentyabr 2000-ci il.
20. Cahangirov A. Qədirov F. Müasir dərs və onun
tələbi. “Azərbaycan müəllimi”. 28 sentyabr- 4 oktyabr 2000-ci
il.
21. Cəfərov N. Yusifoğlu R. Soltan qızı R. Əliyev E.
Veysova Z. Məcidova A. Adıgözəlova S. “Ana dili”. I sinif
üçün dərslik. Bakı, 2008, 144 səh.
22. Cəfərov N. Yusifoğlu R. Soltan qızı R. Əliyev E.
Veysova Z. Məcidova A. Adıgözəlova S. Müəllim üçün vəsait,
Bakı, 2008
23. Cəfərov N. Yusifoğlu R. Soltangül R. Əliyev E.
Veysova Z. Məcidova A. Adıgözəlova S. Iş dəftəri. Balı, 2008
24. Əbdülov M. Azərbaycan dili üzrə sinifdənxaric
işlər, Bakı, “Maarif”, 1982.
25. Əhmədov B. “Ana dili” dərslərində şagirdlərin
nitqini inkişaf etdirmək yolları, Bakı, “Maarif”, 1967, 305 səh
26. Əhmədov B. Azərbaycan dili təliminin qanunları,
prinsipləri və metodları, Bakı, “Maarif”, 1974, 171
27. Əhmədov Ə. Sintaksis üzrə tapşırıqlar və onların
aparılmasına aid metodik göstərişlər, Bakı, API – nin nəşri,
1971.
28. Əhmədov A. Balakişiyev Ş, Namazov I. “Ifadə
məcmuəsi”, Bakı 2008, 139 s.
29. Əhmədova M., Əliyev M., Qasımlı M. Və b.
Müəllim hazırlığının və orta təhsilin yeni perspektivləri (Qərb
123
təhsil sisteminin təcrübəsi əsasında). Bakı, “Adiloğlu”, 2006,
475.
30. Əfəndizadə Ə, Abbasov Ə. “Imla məcmuəsi” .
Bakı, 2006, 227 s.
31. Əfəndiyev A. Müdriklik səlahiyyəti “Gənclik”
Bakı – 1976, 190 səh
32. Əlizadə Ə. Əlizadə H. Pedaqoji psixologiya I
kitab Bakı – 2010, 315 səh
33. Əlizadə Ə, Əlizadə H. Pedaqoji psixologiya II
kitab Bakı – 2010, 286 səh.
34. Əlizadə X. Ibtidai siniflər üçün riyaziyyatdan
əyləncəli çalışmalar. Bakı – 2009, 155 səh
35. Əliyev E. ədəbiyyat üzrə Nobel müküfütçıları.
Bakı – 2009, 422 səh
36. Əliyev M.S. Baloniya prosesinin Azərbaycanda
tətbiqinin xüsusiyyətləri. Beynəlxalq elmi praktik konfransın
materialları. Bakı 2009.
37. Fərəcov
Ə. Qrammatika məfhumların
mənimsənilməsi. “Maarif” Bakı -1967, 120 səh
38. Hacıyeva H, Qəndilov R, Musayev Z, Əhmədov
Z, Hüseynova G, Verdiyeva G. Həyatı bacaranlara əsaslanan
təhsil, 2007. 495 səh.
39. Hegel. Müxtəlif illərin yazıları. (rus dilində)
Moskva 1970. I cild 475 səh.
40. Həmzəyev M. Ə. Yaş və pedaqoji psixologiyanın
əsasları. Bakı 2003. 345 səh.
41. Həşimov Ə. Azərbaycan xalq pedaqogikasının
bəzi məsələləri. “Maarif” Bakı – 1970, 255 səh.
42. Xəlilov S. Şərq və qərb, fəlsəfi etüdlər, Bakı 2004,
623 səh.
43. Xəlilov S. Mənəviyyat fəlsəfəsi. Bakı, 2007, 518
səh.
124
44. Ilyin A.M. XXI əsrin əlifbası. Sankt – Peterburq
1998. 156 səh. (rus dilində)
45. Ibrahimova A. “Azərbaycan dili” Yeni tipli
çalışmalar, B, 2004, 95 s
46.Ismayılova M. Azərbaycan dilinin tətbiqi işinin
təkmilləşdirilməsi. Bakı – 2008, 107 səh
47. Ismayılov R. 1
a
sinfinin uşaqları 2009. 32 səh.
48. Ismayılov R, Orucova G. “Əlifba” 1-ci sinif üçün
dərs vəsaiti 2008, 207 səh
49. Ismayılov R, Orucova G, Xəlilov Z, Cəfərova D.
“Azərbaycan dili” 2-ci sinif üçün dərslik 2009. 207 səh
50. Kərimov Y, Kərimova E. III sinifdə Azərbaycan
dili dərsləri 2005. 78 səh.
51. Kərimov Y. Nəcəfov N. Osmanlı Ə. Ibtidai sinif
müəllimlərinin stolüstü kitabı. Bakı – 2001
52. Kərimov Y. Inşa mətnlər məcmuəsi Bakı, 2002.
120 səh.
53. Kərimov Y. Kəriomova E. Ifadə üçün mətnlər
məcmuəsi. Bakı, 2003, 135 səh.
54. Levi V. Fikir ardınca. “Gənclik” Bakı 1972 309
səh
55. Mehdizadə M.M. Müasir dərs haqqında. Bakı –
1970.
56. Mehrabov A.O. Azərbaycan təhsilinin müasir
problemləri. Bakı, 2007.
57. Mehrabov A. Bəylərov E. “Şagird intellektinin
inkişafı. “Adiloğlu” Bakı – 2006. 190 səh.
58. Məmmədov X. Hikmət çələngi. “Gənclik” Bakı
1997 285 səh.
59. Mərdanov M. Ümumi təhsildə yeni məzmun, yeni
dərsliklər və yeni qiymətləndirmə sistemi. “Kurrikulum” jurnalı
№4 2008.
125
60. Mərdanov M. Ağamalıyev M. Mehrabov A.
Qardaşov I. Təhsil sistemində monotorinq və qiymətləndirmə.
Bakı, 2003.
61. Mikayılov Ş. Elmi-metodik əsərlərdən seçmələr.
“Araz” Bakı – 2009, 519 səh.
62. Nəbiyeva Ş. “Ibtidai siniflərdə bəzi mətnlərin
tədrisi məsələləri”. B 2008, 190
63. Orucova G, Qaragözova N, Ismayılova R, Xəlilov
Z. Azərbaycan dili 2-ci sinif Müəllim üçün metodik vəsait
2009, 223 səh.
64. Rəhimov A. “Ana dili” tədrisi metodikası 1977
431 səh
65. Rəhimov A, N.Xudiyev, M.Həsənov “Azərbaycan
dili” 4-cü sinif üçün dərslik 2005. 143 səh
66. Səfərov Ş. Şagirdlərin bədii təfəkkürünün inkişafı.
“Maarif” Bakı – 1989 153 səh
67. Suxomlinski V.A. Ürəyimi uşaqlara verirəm
“Maarif” Bakı – 1979, 322 səh
68. Tanrıverdiyev Ə. Poeziyanın dili, dilin poeziyası
“Nurlan” Bakı- 2008, 203 səh
69. Uşaq folkloru Bakı 2007, 96 səh
70. Ümumtəhsil məktəblərinin I-IV sinifləri üçün fənn
kurrikulumları Bakı – 2008, 476 səh.
71. Veysova Z. Fəal interaktiv təlim Bakı – 2007
126
Mündəricat
Bir neçə söz……………………………….səh 3-9
Kurrikulumu öyrənək……………………….10-38
Tətbiqetmə probleminin həlli……………….39-61
Intellektə ünvanlanan tapşırıqlar…………….62-76
Məntiqi tapşırıqlar…………………………..77-80
Yeni tipli tapşırıqların əsas mahiyyəti……..81-110
Yazı mədəniyyəti…………………………..111-119
Qaynaqlar ………………………………….120-124
127
Nəşriyyatın direktoru: H.Hacıyev
Texniki redaktor: R.Əliyeva
Korrektorlar: G.Nurəliyeva
G.Ibrahimova
Kompyuter tərtibatı və dizayn: G.Ibrahimova
Dostları ilə paylaş: |