Microsoft Word S. Ferziyeva Azerbaycan Cenub-Sherq verstka sixilmamish doc
Yüklə 15,54 Kb. Pdf görüntüsü
|
23 zonada kişilərin də vaxtı ilə «Halay» oyununda iştirak etməsi və onun aşıq sənəti ilə əlaqədar olması haqda məlumat vardır: «Halayda kişilərin iştiraki məsələsinə gəlincə deməliyik ki, bu oyunda kişilər daha çox iştirak edir və həm də «Halay» oyununda bayatıdan tutmuş aşıq ədəbiyyatının bütün növlərindən istifadə olunur. Xüsusi ilə «Bayatı», «Gəraylı», «Qoşma», «Təcnis, «Diva- ni», «Müxəmməs» və s. oyunda qarşı-qarşıya duran kişilərin «Ha- lay» oyunu mərasimində deyişmələri əsasən qıfılbənd ilə cəngi havalar üzərində oxunur. Oyun ərəfəsində xalqın müdrik kəlamları nə qədər diqqəti cəlb etsə də, «Halay» oyununun ictimayi əhəmiy- yəti diqqət mərkəzində durmalıdır» [24.s.141]. Müəllif «Halay» rəqs mahnıları haqqında söylədiyi fikirlərində B.Hüseynliyə irad tutaraq belə yazır: «Bizə elə gəlir ki, Bayram Hüseynli «Halay» rəqs mahnılarında ancaq ailə-məişət məsələləri ilə bağlı sahələri izləmiş, oyunda ifa olunan mahnıları yalnız bayatı növü ilə məhdudlaşdır- mışdır. ...Məsələn, o yazır ki, bayatı misraları öz bölgüsünə görə 7 hecalıdır. Bəzən bu misralara heca, nida və bütöv kəlmə əlavə olun- maqla hecaların sayı artır, yeni ritmli misra əmələ gəlir. «Halay» mahnıları oxunarkən eşitdiyimiz «ay», «hay», «ey», «hey», «hey- hey», «belə», «bala», «yar hey», «yarnan», «ay gülüm», «a dağlar» və bu kimi sözlər musiqinin intonasiya – avaz quruluşundan doğan və musiqinin melodik xəttini tamamlamaq üçün ifaçılar tərəfindən oxunan əlavə, lakin zəruri sözlərdir. Göründüyü kimi müəllif hecaların sayının 8,9,10,11-ə qədər artdığını deyir. Lakin bunu aşıq ədəbiyyatında işlənən bədii növlərlə bağlamaqdansa, «musiqi intonasiyası - avaz» ilə bağlayır. Şübhəsiz, buradakı musiqi intonasiyası və avaz zəruriyyəti vardır. Elə burada- kı avaz zəruriyyəti, digər aşıq növlərinin oyunun gedişində ifa edil- məsini məhz fakt qarşısında qoyan əsas amil deyilmi?» [24.s.142- 143]. Bu fikri müəllif dəqiqləşdirərək «Halay» rəqs mahnılarında hecaların daha geniş verilməsi və onu aşıq ədəbiyyatında işlənən bədii növlərlə bağlaması, gələcək araşdırmaçılar üçün yeni tədqiqat sahəsinə çevrilə bilər. 24 Lənkaran-Astara bölgəsindəki toy mərasimlərinin ayrı-ayrı mərhələlərində ifa olunan «Halay» rəqs mahnılarının məzmununda məxsus olduğu etnik qrupun qədim adət -ənənələrinin izləri görünür. Bu yazdıqlarımıza misal olaraq bir neçə nümunəyə müraciət edək. Məsələn: bayram günü oğlan evi qız evi üçün xonça tutub bayram payı göndərirlər. Xonçaya kifayət qədər düyü, bir cüt quş və yaxud çöl quşu, qaşqaldaq və şirni, alma, fındıq qoyurlar. Balıq isə xonçada mütləq olmalıdır. Balığın ağzına keçmişdə hil qoyardılar, hazırda isə üzük qoyurlar. Novruz bayramı xonçaları qız evi üçün xüsusi olaraq hazırlanır. Bəy oğlan tərəfindən hazırlanan xonçaya düyü, xurma, qaysı, kişmiş, 40 ədəd çörək və qoğal qoyurlar. Bu çörək məmulatları cürbəcür adla mövcuddur və onlar müxtəlif cür hazırlanır. Buna misal: ziren çörək - yumurta sarısı, yağ, düyü unundan hazırlanmış ləvəngisi olan kətəyə oxşar uzunsov çörək növüdür. Bişi – yağda qızardılmış qoğal növüdür. Canquru – düyü unundan bişirilmiş qoğal növüdür. Külçə - üstü naxışlı, girdə çörək növləri kimi məlumdur. Bayram xonçası ilə birlikdə qız evinə şirniyyat, ətir, üzük, ayaqqabı və bayram paltarı aparılır. Bayram paltarını qız ata evində də geyinə bilər. Xonçaların üstünə qırmızı kələğayı örtərək mahnı deyə-deyə qız evinə aparırlar. Göndərilən xonça ilə bağlı bəyin adına rəğmən bir çox mahnılar oxunur. Buna misal olaraq yuxarıda qeyd etdiyimiz, Masallı rayon Mahmudavar kənd sakini, «Halay» folklor qrupunun indiki rəhbəri Natavan Haşımovanın ifasından əl- də etdiyimiz «Xonçaya düzdüm noğulu, badamı» «Halay» rəqs mahnısını göstərmək olar. 25 26 Və yaxud nişantaxtı mərasimində qız evinə aparılacaq xonçaya isə qırmızı rəngə boyanmış yumurta və qırmızı alma, xına, şal, güzgü və nişan üzüyü qoyulur. Buna «şal-üzük» də deyilir. Hədiyyələr gəldikdən sonra qız evində «Qızbaşı toyu» edilir [53.s.40].Bu mərasimə qızın ən yaxın bacılıqları çağrılır. Həmin gecə oğlan evində də tay-tuşlar yığışır, «Bəybaşı toyu» edirlər. Baldız və ya qayınana oğlanın barmağına üzük taxır. Qızlar mahnı oxuyur: «Toyuna gəlləm, toyuna ay oğlan» 27 Bəyoğlana müraciət, onun xoşbəxtliyinin arzu edilməsi, «Halay»da iştirak edən qadınların, qızların oxuduğu mahnıların məzmununda öz əksini tapır. Belə söyləmələr «Halay» rəqs mahnıları şəklində icra olunur.Onların hamısı sanki öz adamına, qardaşa müraciət edir. Bu cür arzu olunma, «Halay»da iştirak edən 28 hər bir fərdə xüsusi təsir edir,onlarda gözəl hisslər aşılayır. Bunun nəticəsi olaraq, oxunan «Halay» rəqs mahnılarında yeni bənd misraları yaranır ki, bu da «Halay» mahnılarının zənginliyinə və rəngarəngliyinə səbəb olur. Deyilən bu fikirlərin əyaniliyinə misal olaraq, Qəmərşah Cavadov «Talışlar» tarixi-etnoqrafik kitabında belə yazır: «Toy- düyünlərdə nənələrinin, ana və bacılarının mahnı ifaçılığını, rəqs- etmə vərdişlərini izləyən qız-gəlinlər bir tərəfdən bu mahnıların söz dünyasına yiyələnmiş, digər tərəfdən onların ifa, rəqs sənətini mə- nimsəmişlər. Məhz qeyd etdiyimiz amillər talışların adlarını çəkdi- yimiz və xeyli nümunələri haqqında söz açdığımız mənəvi irsinin muasir dövrədək gəlib çıxmasına, yaşadılmasına səbəb olmuşdur» [12.s.323]. «Halay» rəqs mahnılarının etimologiyası, onun tarixi araşdı- rılması, bu mahnıların daha qədim tarixə malik olmasını bir çox mənbələrdən topladığımız dəlillərlə əldə etmiş oluruq. Bu dəlillərin əsasında N.Rzayevin təqdimatı ilə belə məlum olur ki, «Halay» rəqs mahnıları hələ eradan əvvəl «Yallı»ya oxşar, «Yallı» məzmununda olan prinsiplərə əsaslanırmış. Qol-qola girib dövrə üzrə «Halay» tutaraq oxunan bu mahnıların mənşəyi, nümunəsi Qobustanda təsadüf olunan hörmədaş (kromlex) daxilində tunc dövrünün Günəş ayini mərasimlərilə əlaqələndirilir [50.s.42]. Burada iki dəstənin bir- biri ilə deyişməsini iki nəfərin, iki aktyorun, iki aşığın və s. deyişməsinə bənzətmək mümkündür. Bu deyişmə şəklini həm də iki ordu dəstəsi ilə də müqayisə etmək olar. Dəstələrin bir-biri ilə de- yişməsi həmin «Halay» rəqs mahnılarının inkişaflı formada üzə çıx- masına səbəb olur. Bu mahnıların xoreoqrafik düzümünün, melodik şəklin son dərəcə sadə olmasının və adicə əl çalmanın müşayiəti ilə ifa olunması «Halay» rəqs mahnılarının qədimliyini sübut edir. Bildiyimiz kimi, əl çalma musiqidə ən qədim müşayiət ünsürüdür. «Halay» rəqs mahnıları son tarixi dövrlərdən başlayaraq zərb çalğı alətlərindən olan dəfin müşayiəti ilə ifa olunur. Topladığımız etnoqrafik materiallar göstərir ki, «Halay» rəqs mahnıları dövr, zaman keçdikcə dəyişmiş, yeni məzmun daşımışdır. Yüklə 15,54 Kb. Dostları ilə paylaş:
|