Microsoft Word S. Ferziyeva Azerbaycan Cenub-Sherq verstka sixilmamish doc
Yüklə 15,54 Kb. Pdf görüntüsü
|
13 Azərbaycan etnosunun tarixini nəzərdən keçirsək görərik ki, respublikamızın əhalisinin 90%-ni təşkil edən azərbaycanlılardan başqa, bu etnosun tərkibində əsrlərdən bəri müxtəlif azsaylı xalqlar və etnik qruplar iştirak etmişlər. Azərbaycanın cografi ərazisinə məxsus (azərbaycanlılar, tatarlar, mesxeti türkləri), həmçinin hind- avropa (tatlar, talışlar, dağ yəhudiləri, kürdlər), qafqaz (udilər, ləz- gilər, avarlar, saxurlar, buduqlular, ingiloylar, qrızlar, xınalıqlar), slavyan (ruslar molokanlar, ukraynalılar) dil qruplarının təmsilçiləri vardır. Talışlar-Azərbaycanın azsaylı xalqlarından biridirlər.Bu xal- qın dili İran qrupunun qərb qolunda yerləşən hindavropa dil ailə- sinə aid olunur.Tarixi və coğrafi ədəbiyyatda Azərbaycanın cənub- şərq rayonlarına daxil olan Lənkaran ovluğu və Talış sıra dağları talış epitetı ilə adlandırılıb. Tarixi-mədəni faktorlara əsaslanaraq etnoqraflar bu regionu etnoqrafik Talış məkanı kimi qeyd edirlər. Bu məkanda hələ qədim zamanlardan bəri talışlar və azərbaycanlılar məskunlaşmışdır. Talış etnoqrafik məkanına beş inzibati rayon daxildir: Astara, Lənkaran, Masallı, Lerik, Yardımlı. Bu rayonlarda başqa millətlərlə yanaşı talışlar da yaşayırlar. Lerik rayonunun qərb, Yardımlı və Masallı rayonun şimal-şərq hissəsində isə əsasən azərbaycanlılar yaşayırlar. [121] Böyükağa Hüseynbalaoğlu və Mirhaşım Talışlı «Lənkəran» adlı tarixi-etnoqrafik iqtisadi-sosioloji məsələləri özündə birləşdirən əsərində, talışların mənşəyi haqqında belə qeyd edir: «…Bu xalqın dili, ən qədim dövrlərdən cografi ərazisi, dağları və meşələri də talış epiteti ilə adlanır.» [28.s.460]. Talış zonasında aparılan arxeoloji qazıntılar, bu vilayətdə yaşayan insanların qədimdən torpağa bağlılığından xəbər verir. 60- 70-ci illərdə Talış zonasında azərbaycan arxeoloqu F.Mahmudov tərəfindən aparılan qazıntılar nəticəsində bir neçə eneolit,son bürünc və ilk dəmir dövrünə aid olan tapıntılar aşkarlanmışdır. Bu arxeoloji qazıntılar metalın hələ qədim zamanlarda emaletmə sirrinin aşkar- lanmasından xəbər verir. Bütün bu faktlara əsaslanaraq deyə bilərik ki, e.ə.II minilliyin axırı – I min.illiyin əvvəli Talış-Muğan zonası 14 Zaqavqaziyanın ən böyük metalemaletmə mərkəzlərindən biri olub. Bu zonanın iqtisadi-sosial inkişafı və coğrafi mövqeyi Zaqavqazi- yanın başqa regionları ilə, Ön Asiya və Şimali Qafkaz tayfaları ilə mədəni və geniş iqtisadi bağlantılara imkan yaradırdı. [121] Talışların musiqi mədəniyyətindən danışarkən ilk növbədə mənsub oldugu xalqın tarixinə nəzər salmaq lazımdır. Dünya musi- qi mədəniyyətinin inkişafında Şumer, Midiya tayfalarının musiqi ənənəsi çox böyük rol oynamışdır. Midiya tayfalarının musiqi mədəniyyətinin kökü kosmoloji miflərə, ənənəvi - ritual təcrübəyə, epik qəhrəmanlıq ənənələrinə və dini təfəkkürlə bağlı olmuşdur. Cənub bölgəsində yaşayan talışların Midiya dövlətinin ərazisində məskunlaşmasını nəzərə alsaq, bu fikri həm də o dövr tayfalarından biri olan talışların musiqi mədəniyyə- tinə də aid etmək olar. Midiya musiqi ənənəsində vokal-instrumental yaradıcılığı ilə sıx bağlı olan aşıq musiqi ənənəsi (qosan-ozan) də mövcud olmuş- dur [115.s.200-204]. Vokal-instrumental musiqi kamanlı alətlərdən istifadə olunması faktı N.Həkimov tərəfindən təsdiq edilib. Midiya musiqi mədəniyyətinin inkişaf istiqamətlərinin araşdırılması onların saray vokal və instrumental musiqisi, dini və ritual musiqi janrları, məişət musiqi janrları, əkinçiliklə, heyvandarlıqla bağlı və b. folklor musiqi janrları öz inkişafını tapmışdır. Talış etnik qrupun musiqi mədəniyyəti ilə bağlı tarixi mənbə- lərə nəzər saldıqdan sonra, diqqətimizi onların folklorunun bir qolu olan «Halay» janrına yönəltmək istərdik. Musiqişünas alim Səltənət Tağıyeva «Обрядовая культура и музыкальный фольклор тюркских народов» adlı əsərində belə qeyd edir: «Qədim dünya mədəni inkişafının bir neçə mərhələ keçdiyini nəzərə alsaq, bu zaman onu ümumi planda aşağıdakı sxem şəklində göstərə bilərik: mif – ovsun mərasimi – ayin sinkretizmi – folklor. Qədim zamanlarda insanlar təbiətin gücünə inanaraq və özlərini onların bir hissəsi sayaraq, göyə, aya, günəşə, dağa, şimşək və ildırıma və s. təbii hadisələrə sitayiş edirdilər». [114. s.76] 15 Təxminən e.ə. I minilliyin əvvələrində qədim Azərbaycanda şamanizm ənənələri mövcud imiş. İbtidai qəbilə quruluşu dağıldığı dövrlərdə animistik əqidəyə, ruhların ayininə xidmət edən adamlar ortaya çıxır. Onlara şaman deyərmişlər. Şamanlar güya ruhlarla da- nışa bilən, onlarla əlaqə saxlayan, onları öz iradələrinə tabe etməyi bacaran adamlar imiş. Şamanlar keçirtdikləri ayinlərdə xeyrxah və bədxah ruhların «qüdrətinə» arxalanırdılar. Bu haqda Nəsir Rzayev «Əsrlərin səsi» adlı kitabında geniş məlumat verərək belə yazır: «Animistik təsəvvürlərlə əlaqədar olan bir çox qədim rəqs, mahnı, ayinlər şamanlar tərəfindən yaşadılmış və dövrümüzə qədər gəlib çıxmışdır. Onlardan kollektiv şəkildə icra edilən rəqs mahnısı «Halay» Azərbaycanın cənub rayonları üçün xarakterikdir. Bu rəq- sin mənşəyini tunc dövrünün müqəddəs ocaq ətrafında icra edilən ayin rəqsləri ilə bağlamaq lazımdır. Ona görə də bu rəqsin adı «Halay» – dövrə mənasını daşıyır ». [50.s.42] Deməli, müəllifin verdiyi məlumatlardan belə bir fikrə gəlmək olar ki, dövrə vuraraq oxunan «Halay» rəqs mahnılarının mənşəyi tunc dövrünün Günəş ayini mərasimləri ilə əlaqələndirilir. «Halay» bir janr kimi ardıcıl şəkildə kollektiv oxunub rəqs olunan, bir neçə rəqs mahnıları kompleksindən əmələ gəlmiş vokal- xoreoqrafik formadır. Azərbaycanın Cənub bölgəsinə xas olan «Halay» kütləvi rəqs mahnıları xorla oxunmuş və oxunmaqdadır. [23] B. Hüseynlinin söylədiyi bu fikirlər bizim mülahizələrimizlə üst-üstə düşür. Həqiqətən belə bir fikrə gəlinir ki, «Halay» bir janr kimi kol- lektiv ifası və sinkretikliyi ilə seçilir. Burada rəqs, söz və melodiya bir-biri ilə qaynayıb – qarışmış olur. Bütün bu xüsusiyyətləri nəzərə alaraq bu janrın genezisi və etimologiyası haqda apardığımız araş- dırmalar zamanı bəzi alim və tədqiqatçıların fikirləri nəzər diq- qətimizi cəlb etmişdir. «Halay» sözünün işlənilməsi etimoloji baxımdan müxtəlif mənalar vermişdir. Bu haqda tədqiqatçı A. Abduləliyevin «Ha- lay»ın əmək folkloru kontekstində tədqiqinə dair» məqaləsində yazdığı fikirlər bizdə maraq doğurmuşdur. O belə yazır: «… Yüklə 15,54 Kb. Dostları ilə paylaş:
|