Microsoft Word S. Ferziyeva Azerbaycan Cenub-Sherq verstka sixilmamish doc
Yüklə 15,54 Kb. Pdf görüntüsü
|
163 cəhətlərdən özündə xalqa məxsus müxtəlif kultroloji dəyərləri birləşdirmişdir. Xarakterik cəhətdən «Halay» mahnıları müxtəlif tarixi dövrlərdə müxtəlif hadisələrlə: məhsul yığımı, təbiət və qəhrə- manlıq hadisələri, ritualların keçirilməsinə rəğmən məzmunlaşmış, xüsusi forma prinsipinə inkişaflı tərzdə nail olmuşdur. Bu «Halay»lar həm də özündə birlik, bütövlük rəmzini birləşdirmişdir. «Halay» mahnılarının digər bir xüsusiyyəti isə insanın həyat- da rolu, arzu və istək ümidləri, daima realist düşüncənin özünə- məxsus tərzdə ifadələnməsi prinsipini əks etdirməkdən ibarət olur. Melodiyaların dildən-dilə, ağızdan-ağıza ötürülməsi istər-istəməz həmin melodiyaların variantlarının yaranmasına səbəb olur. Bəzi vaxt qoşma, gəraylı və yaxud bayatı şəklində olan misralar, eyni məzmun və xarakter daşımasına baxmayaraq müxtəlif melodiyalar vasitəsilə variantlı şəkildə dinləyiciyə çatdırılır. Belə mahnıların formalaşmasında toplu şəkildə deyişən «Halay» dəstələrinin bir- birini ruhlandırması da səbəb olur. Bayatı söyləmələrinin həm laylalarda, həm ağılarda, həm də «Halay» rəqs mahnılarında möv- cud olması bir əlaqə prinsipi yaradır. Biz ilk dəfə olaraq dərs vəsaitində «Halay» mahnılarında lad- intonasiya xüsusiyyətlərini tədqiq etmiş, bu mahnıların melodik səslənmələrində meydana gələn müxtəlif intervallar şəklində səsaltı polifonik birləşmələrin mövcudluğunu açıb göstərməyə çalışmışıq. «Halay» mahnıları müxtəlif prizmalardan təhlil oluna bilər. Bu mahnılarda trixord və tetraxord səs ardıcıllaşmalarının həm bir- likdə, həm də ayrı-ayrılıqda mövcud olan xüsusiyyətlərini görə bildik. «Halay» rəqs mahnıları əsasən «allegro», «andante» temp- lərində və 8 6 ölçüdə mövcud olan nümunələri geniş yayılmışdır. Bu templər arasında «moderato» tempinə də rast gəlinir. «Halay» mahnılarının bir tempdə başlayıb və həmin tempdə sona yetməsi onun xarakterik cəhətlərindəndir. «Halay» mahnılarının ölçüləri arasında 3/4, 2/4 ölçüyə də rast gəlmək mümkündür. Ölçülərin 164 melodiyalarda əks olunması, onların poetik mətnlə birləşərək hər hansı bir fikri ifadə etməsi müxtəlif xarakterlərdə təzahür edir. «Halay» qrup dəstələrinin deyişməsi və bədahətən şeir söyləməsi bu qrup dəstələrinin özünü bir instrumental musiqi aləti kimi tərənnüm edir. Bəlkə də biz bu hər qrup üzvünü ayrı-ayrılıqda dinləsək, onlar bədahətən belə şeir demə xüsusiyyətinə malik olmazdılar. Məhz qrup şəklində mövcud olan kollektiv ansambl bayatı, gəraylı, qoşma üzərində söylənilən bəndlərin və misraların yaranmasına səbəb olur. Bu bəndlər və misralar özlərinə təkrarlanan sözləri, tərkib sözlərini, nidaları daxil edərək, bayatı, qoşma, gəraylı şeir növlərində söylənilən mətnlərin mənasını qüvvətləndirir. Qoşma misralarının bayatı, gəraylı bənd misraları ilə birləşməsi üsulu da «Halay» rəqs mahnılarının oxunuşunda çox aydın ifadə olunur. Bu isə söylənilən «Halay»ın bədiliyinin və məzmununun cəlbedici olmasına böyük imkan yaradır. Tərkib sözləri ilə «Halay» və halaybaşlıqlarının başlanmasını da görmək olar. Belə bir fikir yürütmək olar ki, «Halay» mahnılarının ifası zamanı halaybaşlığının müxtəlif xarakterdə ifadə olunması həm də «Halay»ın tipinin müəyyən edilməsində mühüm rol oynayır. İntonasiyaların şeir misralarına xidmət etməsi «Halay» melodiyalarının sadə, lakin cəlbedici və düşündürücü xüsusiyyətlə- rini meydana gətirir. Lənkəran-Astara bölgəsində belə «Halay» rəqs mahnılarının yaranma strukturunun formalaşması xalqın həyat məişətində yaranan hadisələrin xarakterik xüsusiyyətlərinin müx- təlifliyindən irəli gəlir. Bu xarakterik cəhətlər sevgi, bicar, əmək, heyvandarlıq və s. mahnılarda təzahür edir. «Halay» mahnılarının uzun bir tarixi yol keçməsinə baxmayaraq, bu mahnıların formalaş- ması həm də novruz qabağı nəğmələr, Novruz, toy və s. mahnıları ilə də sıx əlaqədardır. «Halay» mahnılarının tərkibində biz belə mahnıların mətninin ifadəsinə də rast gəlirik. Cənub bölgəsində rast gəlinən beşik nəğmələri içərisində laylalar da özünəməxsusluq təşkil edir. Mahnıların özündə əks etdirdiyi məzmun müxtəlifliyi, Azərbaycanın cənub bölgəsinə məx- sus qədim adət və ənənələri də özündə cəmləşdirir. Bu mətnlərin 165 arasında həm də tarixi məlumatlar öz əksini tapır. Belə məlumat- ların «Halay»ın mətnlərində əks olunması onun qədimliyindən bir daha xəbər verir. Bu növ «Halay»lar Azərbaycanın cənub bölgəsinə məxsus məlumatları mahnılar şəklində dinləyicilərinin yaddaşlarına həkk etdirir. «Halay» mahnılarının ifası zamanı meydana gələn sinkretik- lik, həm oxunması, həm oynanılması istər-istəməz «Halay»lar və «Yallı» rəqsləri arasında da müqayisəli araşdırmanı da meydana gətirmişdir. Belə «Halay» mahnılarına Lənkəran-Astara bölgəsində tədqiqat apardığımız Qızılavar, Mahmudavar, Separadi və Kakalos və.s. kəndlərdə rast gəlinmişdir. «Halay» mahnılarının «Yallı»larla oxşarlığı xüsusilə nəzər diqqəti cəlb edir. Yallıbaşı və halaybaşı ifadələrinin hər ikisi dəstəbaşı ifadəsi kimi dərk olunmasına baxmayaraq, belə ifadələnmələr tarixi köklərlə bağlı olaraq müxtəlif dəstələrin, ordu dəstələrinin, kütləvi xalq dəstələrinin anlamını da ifadə edir. Bu prinsip əslində tarixin qan yaddaşını, kultroloji cəhət- lərini və cənub bölgəsinə məxsus milli mənəvi dəyərləri özündə aşılamaqdadır. Deməli, «Halay»larda cəmləşən melodiya, lad- məqam, intonasiya və poetik cəhətlərin ifadə oxşarlığı mühüm prin- siplərə əsaslanır. Buradan belə qənaətə gəlmək olar ki, tarixi mədəniyyətin daşıyıcısı kimi Lənkəran-Astara bölgəsində yaşayan insanların gün- dəlik həyat tərzini, ictimai həyatda yolunu dünya xalq musiqi mədəniyyətinin bir məfhumu kimi tarixdə yaşamış, yaşayır və yaşayacaqdır. «Halay» və «Yallı»lar arasında intonasiya oxşarlığı, ritmik şəkil uyğunluğu, müxtəlif formalarda melodik ibarələr və motivlərin birləşməsində meydana gəlmişdir. «Halay»ların mahnı oxuyaraq rəqs edilməsi, iki dəstənin və halaybaşıların deyişməsi şəklində, «Yallı»ların isə oxuyaraq rəqs edilməsi və yaxud musiqi müşayiəti ilə rəqs edilməsi yallıbaşı tərəfindən dəstənin və ayaqçının icra etdiyi rəqslərlə müşahidə olunur. Əgər «Halay» mahnılarının poetik mətnində bayatı, gəraylı, qoşma misraları bənd şəklində özünü göstərirsə, «Yallı»larda belə misralardan iki misra və yaxud təkrarlanan misralar prinsipi üzrə Yüklə 15,54 Kb. Dostları ilə paylaş:
|