Microsoft Word S. Ferziyeva Azerbaycan Cenub-Sherq verstka sixilmamish doc
Yüklə 15,54 Kb. Pdf görüntüsü
|
136 1. oyun «Yallı»ları 2. rəqs «Yallı»ları Oyun yallılarına «Köçəri», «Qaz-qazı», «Çöp-çöpü», rəqs yallılarına isə «Dönə yallı», «Siyaqutu», «Tənzərə», «Ürfanı» və s. aiddir. «Yallı»lar musiqi müşayiətinə görə də iki yerə bölünür: 1. Mahnı müşayiəti ilə ifa olunan «Yallı»lar 2. Musiqi müşayiəti ilə ifa olunan «Yallı»lar Mahnı müşayiəti ilə ifa olunan «Yallı»lar Azərbaycanın Naxçıvan bölgəsində Noraşen və Şahbuz rayonlarında geniş yayılmışdır. Burada «Çöp-çöpü», «Ləyli xani», «Hoynare», «Nənüke», «Qaz-qazı» və s. yallılar mahnı müşayiəti ilə ifa olunur. «Yallı»lar ilə oxunan mahnılar insanların əmək fəaliyyəti, gündəlik həyatı, cəsurluq və qəhrəmanlığından bəhs edir. Gənclərin özlərinə nişanlı seçmələri, küsüb-barışmaları, xüsusən mahnı müşayiəti ilə ifa olunan «Yallı»larda, yüksək bədii-poetik məziyyətləri saxlamış qoşma və bayatılarla ifadə olunur[22.s.8]. Bu baxımdan «Halay» və «Yallı»ların ifa tərzlərinin poetik cəhətdən yaxınlığı göz önünə gəlir. «Yallı»nı müşayiət edən mahnılar fərdi və xor şəklində icra olunur. Belə «Yallı»larda yallıbaşı mahnının bir bəndini oxuyur, «Yallı» gedənlər isə həmin bəndi, xüsusən onun axırıncı misrasını xorla təkrar edirlər, yaxud «Yallı» gedənlər bu mahnını əvvəldən axıra qədər xorla oxuyurlar. Bu baxımdan kütləvi oyunlarda və rəqslərdə dəstə başçısı adları müxtəlif olmuşdur.Həmin insanlara verilən adlar yallıbaşı, halaybaşı, elbaşı, toybaşı, cəngibaşı və s. adlarla mövcud olmuşdur. Bəzən çalğıçı dəstəsi olmayanda, «Yallı» gedənlər rəqsin melodiyasını sözsüz oxuyaraq onu müşayiət edirlər. «Yallı»ların «Halay»larla fərqli cəhətlərindən biri də budur. «Yallı» dəstəsində iştirak edənlərin sayı on nəfərdən yüz nəfərə çatdığı halda, «Halay» dəstəsində bu ifaçıların sayı, iki dəstəyə bölünmüş şəkildə hər dəstədə altı nəfərdən otuz nəfərə kimi müşahidə oluna bilir. 137 «Yallı»lar əsasən zurna alətinin müşayiəti altında oynanılır. Zurnaçılar dəstəsi üç nəfərdən ibarət olur: 1. Zurna (solo) 2. Dəm saxlayan-züyçü 3. Çubuq nağara Lakin maraqlı hallardan biri də odur ki, Şəkidə zurnaçılar dəstəsi öz tərkibinə görə başqa bölgələrdəki dəstələrdən fərqlənir. Burada zurnaçılar dəstəsi dörd nəfərdən ibarət olur: 1. Zurna (solo) 2. Dəm saxlayan-züyçü 3. Kos (böyük nağara) 4. Bala nağara (kiçik nağara) [2.s.2] Bu prinsip «Halay»larda iki «Halay» dəstəsinin təkrarlanan melodik xəttin kəsişmə nöqtəsində iki dəstənin ifası zamanı mövcud olur. Həm «Halay»larda, həm də «Yallı»larda 8 6 ölçünün mövcud olması və period şəklində cavab cümlələrindən təşkil olunma, oxşar cəhətlər kimi qeyd oluna bilər. Lakin fərqli cəhətlər «Yallı» və «Halay»lardakı templərdə özünü göstərə bilər. Bu onunla izah olunur ki, «Halay»lar əvvəldən axıra qədər eyni temp üzərində ifa olunur, «Yallı»lar isə ifa hərəkətlərindən asılı olaraq temp dəyişiklikləri ilə müşahidə olunur. Əgər birinci hissə «moderato» tempindədirsə, o zaman ikinci hissə «allegro» tempində əks olunur. Əgər üç hissəli olarsa, o zaman birinci hissə «andante»- yəni ağır, ikinci hissə «moderato»-mülayim, üçüncü hissə isə «allegro» tez-tez tempində öz əksini tapır[22.s.9]. Həm «Yallı»ların, həm də «Halay»ların istifadə olunduğu melodik cümlədə səs ardıcıllaşmaları əksidilmiş kvinta, kvarta və kvinta sıçrayışları ilə müşahidə olunur. Göstərdiyimiz cəhətlərə «Halay» mahnılarında da rast gəlinir. «Yallı» mahnılarında ritmik şəkillərin nisbətən sadə forması öz təzahürünü tapırsa, «Halay» rəqs mahnılarında bu prinsiplər variasiya şəklində əks olunur. «Qaz-qazı», «Siyaqutu», «Çınq-çınq», «Çöp-çöpü», «Kürdün ağırı» kimi yallılar şur intonasiyalarına aid olaraq, demək olar ki, tədqiq etdiyimiz «Halay» rəqs mahnılarının intonasiyaları ilə uyğunluq təşkil edirlər. 138 Bütün bu qeyd etdiyimiz xüsusiyyətlər gəzdiyimiz bölgələrdə əldə etdiyimiz «Halay»ların əksəriyyətində mövcuddur. İntonasiya və ritmik şəkil uyğunluğu «Halay»larda və «Yallı»larda üstün cəhətlər kimi izah oluna bilər. «Halay» və «Yallı»larda melodik xanələrin motiv, submotiv prinsiplərə uyğunluq məsələsinə de- mək olar ki, rast gəlinmir. Lakin bəzi xanələrdə belə xüsusiyyət- lərin uyğunluğunu danmaq olmaz. Tədqiqat apardığımız bölgə- lərdə «Halay» rəqs mahnılarının poetik xüsusiyyətləri «Yallı»ların poetik xüsusiyyətlərindən fərqlidir. «Ləyli-xani», «Hoynare» «Nənüke», «Qaz-qazı» kimi yallıların poetik sistemləşməsi müxtəlif cür formada özünü göstərmişdir. Məsələn: «Ləyli-xani» yallı rəqsində sözlü «Yallı» sinfinə aid olan gəraylı şeir quruluşu öz əksini tapır. Bu «Yallı»da istifadə olunan gəraylıya nəzər salaq: Ləyli, ləyli, ləyli xani. 2dəfə [22.s.35]. Yallıbaşı gəraylı misrasının sözlərini bir dəfə oxuyaraq oynayır, xor və rəqqaslar isə həmin sözləri təkrar edərək eyni melodik səslənməni, bu intonasiya üzərində oxunuşu və rəqsi davam etdirirlər [22.s.35]. «Hoynare» yallı rəqsində isə yallıbaşı yeddi hecalı bayatı misrasını oxuyaraq rəqs edir, rəqqaslar isə bu oxunuşu xor şəklində təkrarlayaraq ümumillikdə rəqsi icra edirlər [22.s.35]. «Nənüke» yallı rəqsində isə «Əz nənükim, yar nənükim» 8 hecalı gəraylı misrasından isifadə olunur. «Yar nənükim» sözlərini oxuyan yallıbaşı iki xanədən ibarət baglayıcı motiv səslənmələrindən sonra ayaqçı söylənilən hər bir misranı təkrar edir və təkrar melodik motiv xanələrindən sonra yenidən həmin sözlü motiv misraları təkrarlanır [22.s.36]. «Qaz- qazı» oyun yallısı isə 11 hecalı qoşma misrasına uyğundur. Qaz-qazı, Qaz-qazı, Qadığım qazam Nazı-nazı, Naz-nazı, Nazdığım nazam[22.s.37] Bu iki misranın sonuna isə «nəye» tərkib sözü əlavə olunur. Mahmudavar kəndində rast gəlinən «Ay nənəm o» halay rəqs mahnısı öz ölçüsü və ritmik şəkil uyğunluğuna görə «Hoynare» yallısı ilə oxşarlıq təşkil edir. «Hoynare» yallısının başlanğıc Yüklə 15,54 Kb. Dostları ilə paylaş:
|