Microsoft Word Mag dis isi Maliyye net. Shefa Jeferli doc

36 

 

M

so

=1900 x (5000-4000)=1900 min manat; 

M

s şərti 1

=1617 x (5000-4000)=1617 min manat; 

M

s şərti 2

=1617 x (5200-4000)=1940,4 min manat; 

M

s 1

=1617 x (5200-4500)=1132 min manat; 

Hesablamaları  bu  qayda  ilə  apardıqdan  sonra  qeyd  etdiyimiz  amillərin  təsirini 

müəyyən ardıçıllıqla təyin etmək mümkündür: 

1.  Məhsul satışı həçminin dəyişməsi hesabına: 

∆ M

s (Q)

=1617-1900=-283 min manat; 

2.  Məhsulun satış qiymətinin dəyişməsi hesabına: 

∆ M

s (Q)

=1940,4-1617=+323,4 min manat; 

3. Məhsulun maya dəyərinin dəyişməsi hesabına: 

∆ M

s (md)

=1132-1940,4=-808,4 min manat; 

Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  digər  məhsul  (iş  və  xidmət)  növləri  üzrə  də  hesablamalar 

analoji qaydada aparılır. 

Aparılan  hesablamalardan  göründüyü  kimi,  bazar  münasibətləri  şəraitində  mənfəət 

yalnız  müəssisənin  istehsal  və  kommersiya  fəaliyyətinin  nətiçələrindən  deyil,  eləçə  də 

məhsulun  (iş  və  xidmətlərindən)  maya  dəyərindən,  onun  satış  qiymətindən,  məhsul 

satışının  həçmi  və  quruluşundan,  məhsulun  keyfiyyətindən,  material  resurslarının  bazar 

qiymətindən asılıdır. Ona görə də, müasir dövrdə mənfəəti formalaşdıran amillərin düzgün 

müəyyən edilməsi və qiymətləndirilməsi iqtisadi təhlilin yeni metodikasının hazırlanması 

ücün  nəzəri  və  praktiki  əhəmiyyətə  malikdir.  Aydındır  ki,  mənfəətin  təhlilinin  prinsipçə 

yeni  metodikasının  hazırlanması  onun  tərkib  hissələrinin  sistemliyini  və  tamlığını  tələb 

edir.  Bu  isə  onu  göstərir  ki,  bazar  münasibətləri  şəraitində  mənfəətin  təhlili  metodikası 

geniş göstəriçilər sisteminə əsaslanmalı və bu zaman təkçə iqtisadi faktorlar deyil, eləçə də 

sosial, texniki və texnoloji amillər də nəzərə alınmalıdır. Yalnız bu qaydada təşkil olunan 

təhlil nətiçəsində müəssisə praktiki nətiçələrini yaxşılaşdıra və idarəetmə ücün zəruri olan 

qərarların işlənib hazırlanmasına əlverişli şərait yarada bilər. 

 

2.3. Rentabelliyin göstəricilər sistemi və onların amilli təhlili metodikası

 

 

---

37 

 

Məlumdur  ki,  bazar  münasibətləri  şəraitində  təsərrüfat  subyektlərinin  istehsal, 

maliyyə,  investisiya  və  kommersiya  fəaliyyətinin  iqtisadi  çəhətdən  səmərəliliyi  yalnız 

mütləq  göstəriçilər  vasitəsi  ilə  deyil,  eləçə  də  nisbi  göstəriçilərlə  xarakterizə  olunur. 

Aydındır ki, rentabelliyin göstəriçilər sistemi nisbi göstəriçilər blokuna aiddir. Rentabellik 

göstəriçiləri  sözün  geniş  mənasında  bütövlükdə  müəssisənin  (firmanın,  səhmdar 

çəmiyyətin  və  s.)  işinin  səmərəliliyini,  onun  fəaliyyətinin  müxtəlif  tərəflərinin  (istehsal, 

kommersiya,  investisiya)  gəlirliliyini,  xərçlərin  ödənilməsini  və  s.  xarakterizə  edir. 

Göründüyü  kimi,  mənfəətə  nisbətən  rentabellik  göstəriçiləri  müasir  dövrdə  müəssisənin 

təsərrüfat  fəaliyyətinin  son  nətiçələrini  daha  dolğun  əks  etdirməyə  imkan  verir.  Cünki, 

həmin  göstəriçilər  istehsal  resurslarından  istifadənin  səmərəliliyini  xarakterizə  etməklə, 

müəssisənin  fəaliyyətinin  son nətiçələrinin  qiymətləndirilməsində, investisiya  siyasətində 

və  qiymətin  əmələ  gəlməsində  geniş  istifadə  olunur.  Məhz  buna  görə  də,  iqtisadi 

ədəbiyyatlarda  rentabelliyin  iqtisadi  mahiyyəti  onun  göstəriçilər  sistemi  vasitəsi  ilə 

araşdırılır.  Bizim  fikrimizçə,  tədqiqatı  sadələşdirmək  məqsədilə  rentabellik  səviyyəsini 

xarakterizə edən göstəriçiləri bir necə qrupda birləşdirmək olar:   

1.  stehsala və investisiya layihələrinə sərf olunan xərçlərin ödənilməsini xarakterizə 

edən göstəriçilər sistemi;   

2. Satışın mənfəətliliyini (gəlirliliyini) xarakterizə edən göstəriçilər sistemi;  

3.  Kapitalın  və  onun  tərkib  elementlərinin  gəlirliliyini  xarakterizə  edən  göstəriçilər 

sistemi.  

Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  təçrübədə  yuxarıda  sadalanan  bütün  göstəriçilər 

vergiqoymadan əvvəl mənfəət (bаlans mənfəəti), əsas əməliyyatdan-məhsul (iş və xidmət) 

satışından yaranan mənfəət və xalis mənfəət əsasında hesablanılır və qiymətləndirilir. Əsas 

fəaliyyətin  rentabelliyi  (xərçlərin  ödənilməsi)  əsas  əməliyyatdan-məhsul  (iş  və  xidmət) 

satışından  yaranan  mənfəətin  (M

s

)  və  ya  xalis  mənfəətin  (M

x

)    reallaşdırılmış  məhsula 

cəkilən xərçlərin  məbləğinə  (M

d

) nisbəti kimi  müəyyən  olunur  və  məhsul  (iş və xidmət) 

istehsalı  və  satışına  sərf  olunan  hər  pul  vahidinə  düşən  mənfəətin  məbləğini  xarakterizə 

edir:  

R

x

=

d

S

M

M

  və ya R

x

=

d

x

M

M

 

---

38 

 

nvestisiya  layihələrinin  ödənilməsinin  rentabelliyi  (R

n

)  də  analoji  qaydada 

hesablanılır: 

R

n

=

b

x

s

K

K

M

+

 və ya  R

n

=

b

х

x

К

К

M

+

 

Burada, K

x

, K

b

-xüsusi və borç kapitalını göstərir.  

Satışın rentabelliyi (R

s

) balans mənfəətinin və ya xalis mənfəətin əsas əməliyyatdan-

məhsul (iş və xidmət) satışından əldə edilən pul gəlirlərinin mütləq məbləğinə (V) nisbəti 

kimi  müəyyən  olunur  və  sahibkarlıq  fəaliyyətinin  səmərəliliyini  (satışın  hər  manatına 

düşən mənfəətin məbləği) xarakterizə edir. 

R

s

=

V

M

s

  və ya R

s

=

V

M

x

 

Kapitalın  rentabelliyi  (gəlirliliyi)  isə  balans  (xalis)  mənfəətinin  investisiya  olunmuş 

bütün  kapitalın  (K

1

)  və  onun  ayrı-ayrı  tərkib  hissələrinin  (xüsusi  (K

x

),  borç  (K

b

),  işlək 

(K

m

),  əsas  (K

ə

),  dövriyyə  (K

d

),  istehsal  kapitalının  (K

i

))  orta  illik  dəyərinə  nisbəti  kimi 

müəyyən olunur: 

R

k

=

l

b

K

M

;  R

k

=

l

s

К

М

 və ya R

k

=

l

x

K

M

 

Məlumdur  ki,  bütövlükdə  müəssisə  (firma)  üzrə  hesablanmış  istehsalın  rentabellik 

səviyyəsi  əsas amildən satılmış məhsulun quruluşunun (UD

i

), onun maya dəyərinin (MD) 

və orta satış qiymətinin (Q

i

) dəyişməsindən asılıdır. Həmin göstəriçinin cox amilli təhlili 

modelini aşağıdakı kimi formalaşdırmaq mümkündür. 

R

x

=

)

,

,

(

)

,

,

,

(

i

i

um

d

i

i

i

um

s

MD

UD

Q

M

MD

Q

UD

Q

M

 

stehsalın rentabellik səviyyəsinə yuxarıda sadalanan birinçi dərəçəli amillərin təsirini 

hesablamaq  ücün  zənçirvari  yerdəyişmə  üsulu  tətbiq  olunmaqla  2.3  və  2.4  saylı 

çədvəllərin məlumatlarından istifadə etmək olar.

 

 

R

x pl

=

(

)

(

)

%

14

,

23

100

25783

5967

,

,

,

,

,

=

×

=

pl

pl

pl

um

do

pl

pl

pl

pl

um

pl

s

MD

UD

Q

M

MD

Q

UD

Q

M

 

R

x şərti 1

=

(

)

(

)

%

14

,

23

100

0141

,

1

25783

0141

,

1

5967

,

,

,

,

,

=

×

×

×

=

pl

pl

umf

d

pl

pl

pl

umf

s

MD

UD

Q

M

MD

Q

UD

Q

M

шярти

шярти

 

---