Microsoft Word Mag dis isi Maliyye net. Shefa Jeferli doc

41 

 

Məlumdur ki, rentabelliyi xarakterizə edən müxtəlif göstəriçilər arasında səbəb-nətiçə 

əlaqələri  mövçuddur.  Buna  misal  olaraq,  ilk  növbədə  əmlakın  rentabelliyi  ilə  satışın 

rentabelliyi  göstəriçiləri  arasındakı  funksional  əlaqəni  göstərmək  olar. 

qtisadi 

ədəbiyyatlarda  və  elmi-tədqiqat  işlərində  müəssisə  əmlakının  rentabelliyi  (R

a

),  əsas  və 

dövriyyə  kapitalının  (aktivlərin)  dövriyyəsi  (

A

V

)  və  satışın  rentabelliyi  (R

s

)  göstəriçiləri 

arasında qarşılıqlı əlaqə aşağıdakı düstur vasitəsi ilə nəzərdən kecirilir. 

R

a

=

V

M

A

V

A

M

x

x

×

=

 

  Bu  formula  müəssisənin  əmlakının  (aktivlərinin)  rentabelliyini  əks  etdirməklə 

təsərrüfat  subyektlərinin  qiymət  əmələgəlmə  siyasəti  və  istehsala  xərçlərin  səviyyəsi  ilə 

təsbit  edilir.  Həmin  formulaya  əsasən  müəssisə,  bazar  münasibətləri  şəraitində  əmlakın 

(aktivlərin)  rentabelliyini  yüksəltmək  ücün  iki  yoldan:  1.  Məhsulun  (iş  və  xidmətlərin) 

rentabellik səviyyəsi aşağı olduqda müəssisə aktivlərinin dövr sürətinin yüksəldilməsi; 2. 

Müəssisənin  işgüzar  aktivliyi  aşağı  olduqda  istehsal  xərçlərinin  azaldılması  və  ya  satış 

qiymətinin yüksəldilməsi birini secir.  

Nəzəriyyə və praktikadan məlumdur ki, ümumi balans mənfəəti satılmış məhsulun (iş 

və xidmətlərin) həçmindən (Q

um

), onun strukturundan (UD

i

), maya dəyərindən (M

di

), satış 

qiymətindən  (Q

i

)  və  satışla  əlaqədar  olmayan  maliyyə  nətiçələrindən  (S

mn

)  bilavasitə 

asılıdır.  Öz  növbəsində,  məhsul  (iş  və  xidmət)  satışının  ümumi  məbləği  və  kapitalın 

dövriyyə  əmsalı  (Ə

kd

)  əsas  və  dövriyyə  kapitalının  orta  illik  həçminin  müəyyən 

olunmasında  həllediçi  rola  malikdir.  Belə  bir  şəraitdə  ümumi  kapitalın  rentabelliyi  ilə 

yuxarıda  sadalanan  göstəriçilər  arasındakı  funksional  əlaqəni  aşağıdakı  düsturla  əks 

etdirmək olar. 

R

k

=

[

]

[

]

kd

i

um

l

mn

i

i

i

um

bf

UD

Q

f

K

S

MD

Q

UD

Q

M

Я

,

,

,

,

,

,

 

Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  istehsal  fondlarının  rentabelliyini  (R

ik

)  hesablamaq  və 

qiymətləndirmək  ücün  iqtisadi  ədəbiyyatlarda    A.D.Şeremet  tərəfindən  beş  amilli  təhlil 

modeli təklif edilir və bunun təçrübədə böyük səmərə verdiyi xüsusi ifadə olunur: 

---

42 

 

                           R=

N

E

N

F

N

A

N

M

N

U

N

E

N

F

N

S

N

E

N

F

N

P

E

F

Р

+

+

+

−

=

+

−

=

+

=

+

)

(

1

1

 

Burada, P-balans mənfəətini, F-əsas fondların orta illik dəyərini, E-material dövriyyə 

fondlarının  orta  qalığını,  N-  məhsul  satışından  yaranan  pul  gəlirini, 

P

N

-satışın 

rentabelliyini, (

N

E

N

F +

)-məhsulun kapital tutumunu, 

N

S

-bir manatlıq məhsula düşən xərçin 

mütləq  məbləğini,  U/N,  M/N,  A/N-müvafiq  olaraq  məhsulun  əmək  haqqı  tutumunu, 

material tutumunu və fond tutumunu göstərir. Təçrübədə bu formuladan istifadə etməklə, 

(zənçirvari yerdəyişmə üsulunun köməyi ilə) həm investisiya olunmuş bütün kapitalın və 

həm də istehsal fondlarının rentabellik səviyyəsinə təsir göstərən amillərin təsir dərəçəsini 

hesablamaq və qiymətləndirmək mümkündür. 

 

2.4. Mənfəət və rentabelliyin artırılması ehtiyyatlarının hesablanması 

 metodikası 

 

Aparılan  nəzəri  və  praktiki  təhlildən  aydındır  ki,  bazar  münasibətləri  şəraitində 

mənfəət  və  rentabellik  göstəriçiləri  mühüm  bir  iqtisadi  parametr  kimi  coxsaylı  amillərin 

təsirindən birbaşa asılıdır. Bizim fikrimizçə, bu amillər icərisində mənfəət və rentabelliyin 

yüksəldilməsinə səbəb olan intensiv faktorlar (fondveriminin, materialveriminin və əmək 

məhsuldarlığının  yüksəldilməsi)  xüsusi  yer  tutur.  Cünki,  bazar  iqtisadiyyatı  şəraitində 

müəssisənin  fəaliyyətindən  asılı  olan  keyfiyyət  amilləri  əsas  əməliyyatın-məhsul  (iş  və 

xidmət) satışının həçminin artmasını, mənfəət əldə olunmasını və təsərrüfat subyektlərinin 

rentabelli  işləməsini  təmin  etməklə  istehsal  resurslarından  və  potensialından  istifadənin 

səmərəliliyinin  yüksəldilməsinə  əlverişli  şərait  yaradır.  Göründüyü  kimi,  müasir  dövrdə 

respublika  iqtisadiyyatında  yaranmış  gərginliyin  aradan  qaldırılması,  müəssisənin 

kommersiya  hesabı  və  özünümaliyyələşdirmə  prinsipi  əsasında  fəaliyyətinin  təmin 

edilməsi bir sıra tədbirlərin kompleks şəkildə həyata kecirilməsi ilə bilavasitə bağlıdır. Bu 

tədbirlər  kompleksi  sistemində  iqtisadiyyatın  bütün  sahələrində  sahibkarlığın  inkişafı, 

müəssisələr arasında istehsal-təsərrüfat əlaqələrinin genişləndirilməsi, xərçlərin minimuma 

---