Microsoft Word Mag dis isi Maliyye net. Shefa Jeferli doc

27 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Bu  məqsədlə  aşağıdakı  formada  analitik  çədvəlin  tərtib  olunması  daha 

məqsədəuyğundur.  2.1  saylı  çədvəlin  məlumatlarından  göründüyü  kimi,  fəaliyyətini 

öyrəndiyimiz  təsərrüfat  subyekti  üzrə  2015-ci  ilə  nisbətən  mənfəətin  mütləq  məbləğinin 

246,7 min. manat artırılması (obyektiv amillər hesabına) proqnozlaşdırılmışdır. 

 

                                Cədvəl   2.1. 

Mənfəət planının (proqnozunun) reallığının təhlili (ayrı-ayrı məhsul növləri 

üzrə) 

 

Göstəriçilər 

2015 

2015 

biznes-plan 

üzrə 

Kənarlaşma 

(+, -) 

Məhsulun miqdarı (ədəd) 

18000 

18667 

+667 

Məhsul vahidinin maya dəyəri ( man.) 

395 

400 

+5 

Məhsul vahidinin qiyməti ( man.) 

485 

500 

+15 

Mənfəət (min man.) 

1620 

1866,7 

+246,7 

 

     Bizim  fikrimizçə,  biznes-plan  üzrə  mənfəətin  mütləq  məbləğinin  artırılmasının 

aşağıdakı amillər hesabına təmin edilməsi nəzərdə tutulmuşdur: 

1.  Məhsulun (iş və xidmətlərin) həçminin artması hesabına: 

+667 x (485-395)=+60,030 min man. 

2.  Məhsul (iş, xidmət) vahidinin maya dəyərinin dəyişməsi hesabına: 

+5 x 18667=-93,335 min man. 

3.  Məhsul (iş, xidmət) vahidinin qiymətinin yüksəlməsi hesabına: 

S

хем 2.1. Mянфяятин амилли (ъохамилли) тящлилинин блок-схеми. 

---

28 

 

18667 x (+15)=+280,005 min man. 

   Aparılan hesablamalardan göründüyü kimi, bazar münasibətləri şəraitində təsərrüfat 

subyektlərinin  istehsal,  təsərrüfat,  investisiya  və  kommersiya  fəaliyyətinin  əsası  sayılan 

mənfəət  planının  (proqnozunun)  əsaslılığı  onu  formalaşdıran  obyektiv  amillərin 

reallığından  birbaşa  asılıdır.  Bu  tezisi  məhsul  (iş  və  xidmətlər)  satışının  həçmi,  maya 

dəyəri,  satışdan  əldə  edilən  məbləğ,  məhsul  ceşidinin  dəyişməsi  kimi  amillər  nəzərə 

alınmaqla  praktikada  geniş  tətbiq  olunan  gərginlik  əmsalı  vasitəsilə  də  sübut  etmək 

mümkündür.  Cünki,  bazar  münasibətləri  şəraitində  gərginlik  əmsalı  məhsulun  (iş  və 

xidmətlərin) maya dəyərinin aşağı salınması məbləğini dəqiq xarakterizə edir. 

  Məlumdur  ki,  vergiqoymadan  əvvəl  mənfəət

 

(bаланс  mənfəəti)  müəssisənin 

istehsal,  təsərrüfat,  investisiya  və  kommersiya  fəaliyyətinin  son  maliyyə  nətiçəsi  hesab 

edilməklə əsas əməliyyatdan- məhsul (iş, xidmət) satışından əldə olunan mənfəəti (zərəri), 

sair  əməliyyatdan  yaranan  mənfəəti  (zərəri),  satışla  əlaqədar  olmayan  maliyyə  gəlir  və 

xərclərin  saldosunu  özündə  birləşdirir.  Amilli  (coxamilli)  iqtisadi  təhlil  prosesində 

vergiqoymadan  əvvəl  mənfəət

 

(bаланс  mənfəəti)  aşağıdakı  düsturla  hesablanılır  və  

qiymətləndirilir: 

M

b

= ± M

ms 

± M

ds  

± M

gs 

 

Burada, M

b

-balans mənfəətini, M

ms

-məhsul (iş, xidmət) satışından yaranan mənfəəti, 

M

ds 

- sair satışın nətiçələrini; M

gs

-isə satışla əlaqədar olmayan gəlir və xərclərin saldosunu 

göstərir. 

Məlumdur ki, bazar münasibətləri şəraitində vergiqoymadan əvvəl mənfəətin (bаlans 

mənfəəti)  təhlili və qiymətləndirilməsi metodikası maliyyə təhlilinin əsas metodlarından 

sayılan  aşağıdakı  elementləri  özündə  birləşdirir:  1.Göstəriçilərin  üfiqi  təhlili;  2. 

Göstəriçilərin şaquli təhlili;  3.Göstəriçilərin trend təhlili.  

Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  göstərilən  istiqamətlər  üzrə  real  elmi  nətiçəyə  nail  olmaq 

ücün  ümumi  balans  mənfəətinin  tərkibinin,  quruluşunun  və  dinamikasının  təhlili 

prosesində inflyasiya (devalvasiya) amili mütləq nəzərə alınmalı və məhsul (iş və xidmət) 

satışından  əldə  olunan  pul  gəlirləri  (ƏDV  və  aksizlər  daxil  edilmədən)  məhsulun  satış 

qiymətinin  orta  artım  indeksinə  görə  təshih  edilməlidir.  Bu  qayda  üzrə  ümumi  balans 

---

29 

 

mənfəətinin  məbləği  təshih  olunduqdan  sonra  onun  tərkibi,  strukturu  və  dinamikası 

aşağıdakı formada analitik çədvəlin köməyi ilə təhlil edilə və qiymətləndirilə bilər. 

2.2 saylı çədvəlin məlumatlarından göründüyü kimi, fəaliyyətini öyrəndiyimiz müəssisədə  

ümumi balans mənfəəti üzrə biznes-plan 8,1% artıqlaması ilə yerinə yetirilmiş və 2014-ci 

ilə nisbətən onun artım tempi (müqayisəli qiymətlərlə) 6,66%-ə bərabər olmuşdur. Ümumi 

balans  mənfəətinin  tərkibində  məhsul  (iş  və  xidmət)  satışından  əldə  olunan  mənfəətin 

xüsusi  cəkisi  96,48%  və  bu  pozisiya  üzrə  satışla  əlaqədar  olmayan  gəlir  və  itkilərin 

saldosu  3,52%  təşkil  etmişdir.  Lakin,  bazar  münasibətlərinin  inkişafı  ilə  əlaqədar  olaraq 

onların  xüsusi  cəkisi  daim  dəyişə  bilər.  Məlumdur  ki,  ümumi  balans  mənfəətinin, 

vergitutulan və xalis mənfəətin məbləği coxsaylı obyektiv və subyektiv amillərdən asılıdır. 

 

Çədvəl   2.2. 

Müəssisənin vergiqoymadan əvvəl mənfəət

 

(bаланс mənfəəti) tərkibi və 

dinamikasının təhlili (mln. man.) 

 

Ümumi  

mənfəətin 

tərkibi 

2014 

2015 

2010-cu 

ilin mü-

qayisəli 

qiymətləri 

ilə faktiki 

mənfəət 

məbləği 

 

məbləğ 

struk- 

turu, 

%-lə 

plan 

faktiki 

 

məbləğ 

struk- 

turu, 

%-lə 

 

məbləğ 

struk- 

turu, 

%-lə 

Əsas əməliyyatdan-məhsul (iş, 

xidmət) satışından yaranan 

mənfəət 

 

4833 

 

96,66 

 

5967 

 

96,8 

 

6432 

 

96,48 

 

5150 

Sair əməliyyatdan-satışdan əldə 

olunan mənfəət 

--- 

--- 

--- 

--- 

--- 

--- 

--- 

Maliyyə  gəlirləri  -  satışla 

əlaqədar  olmayan  gəlir  və 

gəlirlərin saldosu 

 

167 

 

3,34 

 

200 

 

3,2 

 

235 

 

3,52 

 

183 

Vergiqoymadan  əvvəl  mənfəət 

(bаlans mənfəəti) 

5000 

100 

6167 

100 

6667 

100 

5333 

 

Bununla  yanaşı  müəssisədə  tətbiq  edilən  ucot  siyasətinin  də  mənfəətə  xeyli  təsiri 

vardır. Belə ki, təsərrüfat subyektləri mühasibat ucotu haqqında qanuna və digər normativ 

---