Microsoft Word cobanli elshad docx

 

 

28 

 

Ümumiyyətlə  sənaye  miqyasında  istehsal  olunan  sürkü  yağlarının  keyfiyyəti 

çox  vaxt  müasir  tələbatı  ödəmir.  Buna  görə  də  yağların  motor  keyfiyyətini 

yüksəltmək  üçün  bunlara  az  miqdarda  aşqarla  əlavə  edilir.  Bu  aşqarlara  bir  sıra 

tələblər  qoyulur.  Bunlar  da  yağlarda  yaxşı  həll  olunmalı,  uzun  müddət  saxlandıqda 

temperaturun  təsirindən  çöküntü  əmələ  gətirməməli,  su  ilə  yuyulmamalı  və  yağlara 

zərərli təsir göstərməməlidir. 

Maşın  və  mühərriklərdə  işlədilən  yağlar  da  metalların  katalitik  təsiri 

nəticəsində  oksidləşərək  müxtəlif  turşuları  əmələ  gətirir.  Bu  turşulara  da  metala 

korroziyaedici təsir göstərir. Ona görə də oksidləşmə və korroziyanın qarşısını almaq 

üçün  yağlara  antioksidləşdirici  və  korroziya  əleyhinə  aşqarlar  əlavə  edilir.  Bele 

aşqarlar  kimi  P-oksildifenilamin,  fenil-Bvaftilamin,  anaftol,  a-naftilamin,  B-naftol, 

ional  (dibotit-P-krezol)  fosforlu  üzvü  birləşmələr,  DF  və  s  maddələrdən  istifadə 

edilir. 

Yağların  keyfiyyətini  xarakterizə  edən  əsas  göstəricilərdən  biri  onların 

özlülüyünün  temperaturdan  aslı  olaraq  dəyişməsidir.  Müasir  texnoloji  proseslərlə 

özlülük  indeksi  yüksək  olan  yağlar  almaq  qeyri-mümkündür.  Ona  görə  də  yağların 

özlülük  indeksini  yüksəltmək  məqsədolə  onlara  bir  qədər  aşqar  qatılır.  Aşqar  kimi 

özlülüyü  yüksək  olan  sintetik  polimerlərdən  yəni  polizobutan,  volton,  polivinil 

efirləri, polimetakrilatlar və s istifadə edilir. 

Yağların  keyfiyyət  göstəricilərindən  bir  də  onların  donma  temperaturudur. 

Qeyd etmək lazımdır ki, yağlarda müəyyən qədər sülb parafinlər var Bunlar da yağın 

donma  temperaturunu  yüksəldir.  Donma  temperaturunu  aşağı  salmaq  üçün  yağları 

parafinsizləşdirirlər.  Paraffinsizləşdirmə  prosesi  baha  başa  gəlir  və  bunun  nəticəsi 

olaraq yağın miqdarı az olur. Ona görə də yağlara aşqar əlavə etməklə onların donma 

temperaturunu aşağı salmaq olar. 

 

  

 

 

 

 

---

 

 

29 

 

II. TƏDQ QATIN OBYEKT VƏ METODLARI 

2.1.Tədqiqatın əsas obyektləri 

2.1.1. Dizel yanacaqları və onların əsas göstəriciləri  

 

 

Avtotraktor  dizellərində  istifadə  edilən  yanacaqlar  mühərrikin  tipindən  və 

konstruktiv  xüsusiyyətlərindən,  işçi prosesi parametrlərindən və  istismar  şəraitindən 

asılı olaraq müəyyən tələbatlara cavab verməlidir. Dizel yanacağın keyfiyyəti onların 

kimyəvi tərkibi,  yanma istiliyi, özlülüyü, sıxılması, özüalışma temperaturu, fraksiya 

tərkibi və s. göstəricilərlə xarakterizə edilir.  

Dizel  yanacağının  orta  elementar  kimyəvi  tərkibi  86...87%  karbondan  S, 

12,5...13,0%  hidrogendən  H

2

,  0,4...1,0%  oksigen  O

2

,  azot  N

2

  və  kükürddən  S

2

  iba-

rətdir. 

Yanma istiliyi

 dedikdə vahid həcmdə və ya çəkidə yanacağın tam yanması nəti-

cəsində  ayrılan  istiliyin  miqdarı  nəzərdə  tutulur.  Yanacağın  yuxarı  və  aşağı  yanma 

istiliyini  –  istilik  törətmə  qabiliyyətini  fərqləndirmək  lazımdır.  Əgər  yanacaq  tam 

yandırıldıqda su buxarlarının kondensasiyasından ayrılan istilik də yanacağın yanma 

istiliyinə  əlavə  edilirsə  -  yuxarı  istilik  törətmə  qabiliyyəti,  əlavə  edilmirsə  -  aşağı 

istilik  törətmə  qabiliyyəti  adlanır.  Dizel  yanacağının  aşağı  istilik  törətmə  qa-

biliyyətinin təqribi qiyməti Q

H

=42,5Mcoul/kq qəbul edilir. 

Dizel  yanacağının  özlülüyü

  –  daxili  sürtünməsi  onun  yanacaq  borusunda  hərə-

kətini,  tozlanmasını,  buxarlanmasını  və  s.  keyfiyyətlərini  xarakterizə  edir.  DÜ ST 

305-73  və  DÜ ST  4749-73  -ə görə buraxılan  avtotraktor dizel  yanacaqlarının  20

o

 S 

temperaturda  (sıxlığı  0,85...0,95  qr/sm

3

)  özlülüyü  2,5...10,0  sSt  olur.  Temperatur 

artdıqca  yanacağın özlülüyü  azalır və  beləliklə  yanacağın  yaxşı buxarlanması,  onun 

hava  ilə  yaxşı  qarışması  üçün  şərait  yaranır.  Temperatur  azaldıqca,  əksinə  özlülük 

artır,  nəticədə  borularda  yanacağın  hərəkəti,  süzgəclərdə  onun  təmizlənməsi, 

yanacağın silindrlərə fasiləsiz verilməsi, mühərrikin işə düşməsi və s. çətinləşir. Buna 

görə də dizel yanacağı fəsillərə görə növləşdirilir: 

DA – arktik dizel yanacağı; mühitin temperaturu – 50

o

S-dən aşağı olduqda; 

---

 

 

30 

 

DZ – qış dizel yanacağı; -30

o

S-yə qədər soyuq olan şəraitdə; 

DL-yay dizel yanacağı; 0

o

 S və daha yüksək temperatur şəraitində; 

DS – xüsusi təyinatlı dizel yanacağı. 

Dizel mühərriklərində yanacaq yüksək təzyiqlə püskürüldüyündən sıxılmaya da 

məruz  qalır.  Yanacağın sıxılması  əmsalı 

c

β

 ilə  xarakterizə  olunur  və təzyiqdən  asılı 

olaraq yanacağın əvvəlki həcminin dəyişməsini göstərir: 

                                             

,

0

dP

V

dV

p

c

=

β

                                                      (1) 

burada 

−

P

dV

həcmin elementar dəyişməsi; 

    

−

dP

təzyiqin elementar dəyişməsi; 

    

−

0

V

ə

traf mühitin təzyiqində yanacağın həcmidir. 

fadənin  qarşısında  mənfi  işarəsi  təzyiqli  artması  ilə  yanacağın  həcminin  kiçil-

diyini göstərir. Təcrübə göstərir ki, təzyiq 

−

Πa

M

20

dan 

−

Πa

M

150

a qədər dəyişdik-də 

yanacağın həcmi 40 faizə qədər azala bilir. 

Yanacaq sıxılmaya meyilli olduqda onun silindrə püskürülməsi bir qədər gecikir. 

Bu  da  yanacağın  öz-özünə  alışmasına  və  deməli  mühərrikin  güc  və  qənaətcillik 

göstəricilərinə  ciddi  təsir  göstərir.  Qida  sisteminin  hesabatı  ilə  bağlı  bütün 

məsələlərin həllindən yanacağın sıxlığı mütləq nəzərə alınmalıdır. 

Yanacağın  özüalışma  temperaturu

  onun  əsas  keyfiyyət  göstəricilərindəndir. 

Yanacaq qızdırıldıqda onun səthində əmələ gələn buxarın hava ilə qatışığı kənardan 

alov vasitəsilə yandırıldıqda buna yanacağın alışma temperaturu deyilir, əgər yanacaq 

müəyyən  temperatura  qədər  qızdırılaraq  kənar  (məcburi)  alov  olmadan  öz-özünə 

alışaraq yanırsa, bu özüalışma temperaturu adlanır. 

Yanacağın  özüalışma  temperaturu  mürəkkəb  fiziki-kimyəvi  proses  olmaqla, 

yanacağın  kimyəvi  tərkibindən  və  alışma  şəraitindən  asılıdır.  Məlumdur  ki,  dizel 

yanacağının  kimyəvi  tərkibi  müxtəlif  karbohidrogenlərdən  (C

n

H

m

)  ibarətdir.  Dizel 

yanacağının özüalışma xassəsi setan ədədi ilə müəyyən olunur. Setan ədədi sınanan 

yanacağın tərkibinə uyğun gələn etalon qatışığın (setanla – C

16

H

34

 

−

α

metilnaftalin – 

---