Microsoft Word Biologya ha`m awil xojalig`i tiykarlari doc

protein kompleksi boladi. Lipoproteinler gidrofob baylanislar arkali lipid fazada jaylasadi. 
Periferiyalik gidrofil beloklar membrananin ishki xam sirtki katlaminda elektrostatikalik 
baylanislar arkali uslanip turiladi. Membrananin kompleksinde tiykargi rol`di gidrofob 
baylanislar  lipid-lipid, lipid-belok, belok-belok oynaydi.  Biomembrananin kalinligi 6-10 nm 
artpaydi.Membrana  sostavina  ferment  funktsiyasin atkariushi beloklar, nasoslar, tasiushilar, ion 
kanallari xam tartipke saliushi beloklar, strukturalik beloklar kiredi. 
     Membrananin labil` ozgermeli strukturasi xar kiyli xizmetti atkariuga alip keledi: Membrana 
toskinlik, transport osmotikalik, elektrlik, strukturalik, energetikalik, biosintetikalik, sekretorlik, 
aukat siniriu retseptor-tartipke saliu xizmetlerdi atkaradi. Fosfolipid membrana toskinliklarinin 
payda boliui menen bir katar ionlardin, xam baskada metabolit zatlardin tasiliu mexanizmi payda 
boladi. Tiri kletkalarda aktiv xam passiv transport koriledi. Passiv transport a) eger zat lipidlerde 
eriytugin bolsa fosfolipid fazalari arkali boladi. b) lipidler arasi arkali. v) lipoprotein tasiushilar 
arkali boladi. g) lipoprotein kompleksinen payda bolgan arnauli kanallar arkali boladi. 
Ionlardin aktiv transporti transport ATR azalar arkali ATR energiyasi jardeminde boladi. ATR 
azalardan K
+
, Na+, H
+
, Sa
2+
, ATR azalari belgili. Sonday-ak anionli ATR azalarda boladi. H
+
 
ioninin aktiv transporti NADPH, NADH, energiyalari jardeminde yamasa  redoks-shinjirinin 
okisleushi baska birikpeleri jardeminde uslanip turiladi. (NADPH-kalpine keltirilgen nikotin 
amid-dinukleotid fosfat NADH-kalpinekeltirilgen nikotinamid adenin dinukleotid). H
+
 ioninin 
ATR yamasa NADRN jardeminde biologiyalik membranadan alip otiliui (tasiliui) proton 
pompasi (H
+
-pompa 
 
 yamasa H
+
 nasosi) dep ataladi. Xayuanatlarda Na-pompasi kanday 
axmiyetke iye bolsa, osimlik tirishiligi ushin H pompasi  da sonday axmiyetke iye boladi. Ol 
kletka ishindegi Ph tin mugdarin tartipke salip turadi. Odanda baska membrananin potentsialligin 
duzedi, energiyani zapas saklauda xam transformatsiyalauda katnasadi, zatlardin membranalik 
xam aliska tasiliuinda katnasadi, mineral duzlardin tamirga soriliuinda, osiu xam kozgaliu 
aktivligi xam baskada protsesslerde katnasadi. Elektrlik potentsial K
+
, Mg
+
, Mn
2+
,Sa
2+
, xam 
baskada kationlardi siniriu ushin energiya tiykari esaplanadi.  
Protonlik potentsial bolsa anionlardin, kantlardin, aminokislotalardin kletkaga kiriuinde 
katnasadi. Biomembrananin osmotikalik roli ayriksha. Ol aktiv osmotikalik zatlardin 
kontsentratsiyasin tartipke salip turadi. Osimlik kletkalari sonin arkasinan sirtki  ortalikta suu az 
bolsada soriu imkaniyatina iye boladi.  
Energiyani akkumulyatsiyalau xam transformatsiyalau membrananin axmiytli funktsiyalarinan 
biri. Jasil osimliklerdin xloroplastlarinda jaktilik energiyasi NADH xam ATR energiyasina 
transformatsiyalanadi. Soninda ol kantlardin, organikalik kislotalardin xam aminokislotalardin 
turakli ximiyalik bailanislar energiyasina aylanadi. Bul assimilyantlar tsitoplazmada xam 
mitoxondriyada okislenip kletkanin xar kiyli funktsiyalarina kerek bolatugin energiyasin 
bosatadi. P.Mitcheldin  xemiosmotikalik teoriyasi mitoxondriya xam xloroplastlarda ATR sintezi 
H-nasosinin isleui natiyjesinde payda bolatugin H-ioni elektroximiyalik membrana potentsiali 
katnasinda bolatuginin korsetedi. Membrananin tagida bir axmiyetli funktsiyasi, olda bolsa  
retseptorlik-regulyatorlik. Membrana sostavina ximiyalik xam fizikalik faktorlarga tasirshen 
belok tabiyatinda bolgan xemo-foto xam mexanik retseptorlar kiredi. Bur retseptorlar ishki xam 
sirtki ortaliktan kelgen signallardi kabillap jasau jagday ozgerislerine beyimlesiu juuaplarin 
tamiynleydi. 
Yadro
Osimlik kletkasinda yadronin diametri 10-mkm ulkenlikte boladi. Onin formasi sopak, 
uzinsha yamasa shakalangan boliui mumkin. Yadro suyikligi (nukleoplazma) ishki xam sirtki 
membranaga ajiralatugin yadro kabigi menen oralgan.  Yadro kabiginda diametri 10-20 nm ge 
iye bolgan tesikler bolip, olar arkali nuklein kislotalari xam beloklar tasiladi. Yadro kabiginin 
sirtki membranasi endoplazmatik retikulumga tikkeley baylanisadi. Nukleoplazmada DNK,RNK 
xam beloklardan turatugin xromatin bolekleri tarkalgan. Bolinip atirgan kletkada xromatin 
xromosomaga  aylanadi. Xromosomanin sani xar turli osimlik turinde ozgeshe boladi. Xar bir tur 
osimliktin yadrosinda DNK sani turakli boladi. Osimlik genomi xayuanat genominan ulken 
sandagi DNK menen ajiralip turadi. Yadro nukleoplazmasinda DNK nin replikatsiya xam 
transkriptsiya protsessin tamiynleushi fermentler xam kofaktorlar, xar kiyli RNK molekulalari 

---

fosforlaushi, xam atsetilleushi yadro beloklari glikoliz fermentleri xam baskalar 
boladi.(Fermentum-ashitiushi). Olar belok tabiyatina iye bolmagan kuramalli organikalik 
birikpe(HAD, NADF.FAD). Olar ferment molekulalari menen tigiz baylanispagan. Koenzim 
okislengen formadan kayta tiklengen formaga jenil ote aladi. NAD (NAD
+
) okislengen formasi 
(NAD.N) kayta tiklengen forma.
 
Yadrosha.
 Yadrosha kuraminda  suu az bolganliktan jokari tigizlikka iye. Yadro boline 
baslaganda yadrosha erip ketedi, boliniu tamam bolganda kaytadan payda boladi. Yadrosha 
kuraminda  80% belok, 15% RNK asirese R.RNK boladi. Yadroshada kop sanda ribosoma 
sub`edenitsalari (60S) boladi. Bul nukleoproteid granulalari (danesheleri) sabak tarizli 
 
strukturalari (fibrillalar) menen birge yadrosha sirtinda nukleoplazmaga kirip turadi. 
Yadroshadagi xromatin fibrillalari yadrosha DNK sin payda etedi. RNK yadroshada 
tsitoplazmaga  shigar jerde toplanadi. Yadrosha belok sintezinde xam ribosoma payda etiude 
katnasadi. Yadroshada kop gana ribosomalik beloklar, xar turli gistonlar xam kletka yadrosinin 
baska beloklari  sintezlenedi. Ribosomalik RNK(rRNK) kletka yadrosinin DNK sinan 
sintezlenedi. Yadroshada payda bolgan ribosoma sub`edinitsalari yadroshanin ozinde belok 
payda etiude katnaspastan olar gezek penen kletka yadrosinan shigip ketip otiradi, daslep 40S 
sub`edinitsalar,keiyn 60S xam olar 55-RNK ga birigedi. Baska turdegi RNK lerde yadroshaga 
toplanadi.
 
Yadroda elektron mikroskopta xam apiuayi jaktilik mikroskopta anik korinetugin yadrosha 
boladi. Olar DNKa dagi yadrosha payda etiushi arnauli bolimlerden duziledi. Yadrosha 
xizmetinde ribosomalik RNK(rRNK) sintezleude juuapker bolgan DNK bolimleri jaylaskan. 
Uliuma alganda yadro DNK replikatsiyasi xam genetikalik informatsiyani saklaytugin orni 
esaplanadi. Onda xar kiyli RNK tipindegi DNK transkriptsiyasi otedi. Yadro tsitoplazma menen 
tigiz baylanisip kletkanin tirishilik protsesslerin baklap otiradi. 
Ribosomalar.
Ribosomalar belok sintezlerin xam matritsalik RNK (mRNK) translyatsiyasin 
tamiynleidi. Elektron mikroskopta karaganda olar karami 20-30 nm  bolgan dumalak boleksheler 
retinde koriledi. Xar bir ribosoma eki nukleoprotein sub`edinitsadan turadi.
 
Osimlik kletkasinin tsitoplazmasinda 40 xam 60S sub`edinitsadan turatugin 80S ribosomalar 
boladi. Xloroplastta 70S ribosoma,al mitoxondriyada xloroplast xam tsitoplazmadan 
ayirmashiligi onda 78-80S ribosoma boladi. Yadroshada payda bolgan sub`edinitsalar 
tsitoplazmaga tusedi onda mRNK da ribosomalar jiynaladi. Ribosomalar tsitoplazmada 
endoplazmatikalik retikulum membranasina jabiskan xalda, erkin jaylasadi yamasa poliribosom 
(polisoma) kompleksin payda etedi.  Sirtki ortaliktin osimlikke kolaysiz tasirlerinen 
(kurgakshilik, kislorod jetispeushiligi) poliribosomalar kuraydi. Ribosomanin belokti sintezleu 
protsessine yadroda, yadroshada, tsitoplazmada, mitoxondriyada xam xloroplastlarda   katnasadi. 
Plastidlar.
 Osimlik kletkasina xarakterli organoidlardin biri plastida. Ol eki membranadan 
duzilgen domalak yamasa sopak organoid. Plastidalar rensiz(leykoplastlar,etioplastlar) yamasa 
renli (xloroplast, xromoplast) boladi. Meristemalarda proplastidalar jaylasadi. Jetilgen 
kletkalarda proplastidalar saklangan bolsa olardi leykoplast  dep ataydi. Leykoplastlarda zapas 
zatlar jiynaladi.  Jiynalgan zapas zatlarina  karay olar xar turli aytiladi. Mis: Kraxmal jiynalgan 
leykoplast-aminoplastlar, may jiynalgan bolsa- elayoplastlar, beloklar jiynalgan bolsa-
proteinoplastlar t.b. Etioplastlar jasil osimliklerdi karangida osirgende payda boladi. Jaktida  olar 
xloroplastlarga kaytadan aynaladi. Usi uakitta olarda  membrananin ishki sistemasinda  
kuramalli kayta kuriu payda boladi. Kuyash nuri tasirinde suu N
2
O xam SO2 gazden organikalik 
zatlardin payda boliui jasil plastida-xloroplastlarda alip bariladi.  Bul protses jakti energiyasinin 
ximiyalik energiyaga  aylaniui menen boladi. Xloroplastlar 5-10mkm uzinlikta xam eni 2-3 mkm 
ge ten. bolgan sopak dene. Osimlik japiraganin bir kletkasinda 15-20 xam onnanda kop 
xloroplastlar boladi. Ayrim suu otlarinda  xar kiyli formaga iye bolgan 1-2 ulken xloroplast 
boladi. Xloroplastlarda baska plastidlerdey sirtki xam ishki membranadan ibarat. Ishki 
membrana xloroplasttin gomogen ortaligi( stroma) kabatlasip jaylaskan tilakoid kirlarinan turadi. 
Tilakoid kirlarinin bir-birin tutastirip turatugin turleri tilakoid stromalar dep ataladi. Tilakoid 
membranalardan jasil( xlorofil) sari xam kizil  pigmentleri redoks-shinjiri komponenti xam 

---