Microsoft Word Biologya ha`m awil xojalig`i tiykarlari doc

Fotosistema 1 din` antennali belok kompleksi xromoproteynlerden turadi. Olar ha`r pigmenti 
P
700
 680-695 nm tolqin uzinliqtag`i nurdi jutatug`in 110 molekula xlorofill a g`a iye boladi. 
Olardin` 60 molekulasi fotosistemanin` aptenna kompleksine kiredi, al 50 molekulasi 
fotosistema 1 din` JJK kompleksine kiredi. Fotosistema 1 din` aptennali kompleksi de 
   
korotnge iye boladi. Antennasi komplekslerdin` xromoproteynleri fotximiyaliq ha`m fermentativ 
aktivlikke iye bolmaydi. Antenna kompleksindegi pigmentlerdin` roli kvant energiyasin jiynap 
ha`m oni fotoximiyaliq reaktsiyalardi payda etiwshi P
680 
 ha`m P
700 
reaktsiyaliq orayg`a 
jetkeriwden ibarat. 
Anetnna kompleksinin` pigmentleri boylap energiya migratsiyasi induktiv rezonans pritsipi 
boyinsh o`tedi. Bunda flyuorestsensiya ha`m zaryadtin` ko`shiwi bayqalmaydi. Ha`r bir xlorofill 
molekulasi jaqtiliq kvantin jutip, qozg`alg`an jag`dayg`a o`tip molekulyar ostsilyatorg`a 
aylanadi. Qozg`alg`an molekula a`tirapinda payda bolg`an o`zgeriwshen` elektr maydani belgili 
chastotali terbelis penen qon`si molekulalardin` ostsilyatsiya dipollarin induktsiyalaydi. Bunin` 
na`tiyjesinde molekula donor tiykarg`i xalatqa o`tedi, aktseptor molekulasi bolsa qozadi. 
Qozg`an elektronlardin` energiyasinin` rezonans joli menen o`tkiziliwi ushin tiykarg`i sharayat 
bolip molekulalar arasindag`i qisqa (10 nm) araliq xizmet etedi. Energiyani uzatiw qisqa tolqinli 
pigmentlerden uzin tolqinli pigmentke qaray a`melge asadi. Qisqa tolqinli singletli (qozg`alg`an) 
jag`dayi to`men da`rejede boladi.  
Antennali komplekslerde energiyanin` tasiliwi to`mendegi qatar boyinsha a`melge asadi. 
Karotin (450-550 nm) 
   xlorofill  (650 nm)    xlorofill a (660-675 nm)     P
680 
(FS 2) . 
Xlorofill molekulalari arasindag`i tasiliw effektivligi 100% bolsa, karotin menen xlorofill 
arasinda 40% boladi.  
Ko`k jasil ha`m qizil suw otlarinda energiyanin` rezonansli tasiliwi to`mendegi ta`rtipte 
boladi. Fikoeritrin (570 nm) 
   fikotsianin (630 nm)   allofikotsianin (650-670 nm)    xlorofill 
a (670-680 nm).  
Reaktsion oraylar. 
Da`slepki fotoximiyaliq ajiraliw uqibina iye zaryadlar ha`m bir molekulasina 200-400 
molekula basqa t6rli xlorofill tuwri keletug`in uzin tolqinli (FS 2 degi P
6h0  
ha`m FS 1 degi P
700
 ) 
xlorofill formalarina iye bolg`an beloklardi reaktsion oraylar dep ataydi. Reaktsion orayda 
zaryadlari birlemshi boliw xlorofill ta`biyatli molekulalar ortasinda  boladi ha`m ol elektronlar 
transporti menen baylanisli. Elektronlardin` birlemshi donori waziypasin qozg`alg`an (singlet) 
tu`rindegi xlorofill molekulasi atqaradi. Fotosistema g` nin` reaktsion orayinda birlemshi 
elektron donori P
680 
bolsa, birlemshi aktseptor fiofitin. Fotosistema 1 din` reaktsion orayinda 
birlemshi elektron donor P
700
 al aktseptor xlorofill a nin` 695 (A
1
) molekuyar formasi 
esaplaniladi. Bul protsesslerdegi reaktsiyalar ta`rtibin molekulalar jag`dayinin` turaqlilig`i 
ta`miynleydi. Molekulalar singlet (qozg`an) jag`dayda  10
-10
-10
-9
 sekund boladi. Birlemshi 
aktseptorlar elektronlardi o`zlerinin` donorlarinan 10
-12 
sekund waqit ishinde aladi. Antennali 
pigmentlerden elektronlardi reaktsion oraydag`i pigientlerge uzatiw waqti a`dewir ko`p (10
-6
 
sek) ekilemshi donor ha`m aktseptorlarda elektronlardin` usinday t6rdegi jetkeriliwi ko`riledi. 
Reaktsion oraylarda xlorofillding qozg`pn energiyasi ximiyaliq energiyag`a qayta o`zgeredi.  
Elektronlardin` tsiklsiz ha`m tsiklli transporti 
Fotosintez protsessinde bir molekula NADP
+
 nin` qayta tikleniwi ushin eki elektron ha`m 
eki proton kerek boladi, bunda elektronlar donori suw esaplanadi. Suwdin` fotoinduktsiyalang`an 
okisleniwin fotosistema 2, NADP
+
 nin` qayta tikleniwin fotosistema a`alip baradi. Bul eki 
sistema bir-birine ta`sir etisip alip bariladi. 
Bir molekula O
2
  ajiraliwi ushin kvant nurinin` 8-i kerek boladi. Fotosintez waqtinda fs 1 
ha`m fs 2 ge kiriwshi komponent quraminan kvant shig`imi mag`liwmati boyinsha ha`m olardin` 
okisleniw- qayta tikleniw potentsiyalinin` 6lkenligine qaray fotosintezdin` jaqtiliq fazasinin` 
reaktsiyalari sxemasi islenip shig`ilg`an. Bul sxema zetke uqsas bolg`anliqtan  Z sxema dep 
ataladi. Bul sxemanin` 6lgisi R. Xill ha`m F. Bendall ta`repinen 1960- jili usinilg`an xam 1961- 
jili L.Dyuyzens ta`repinen ta`jiriybe juwmaqlari menen tastiyqlang`an. Ha`zir Z sxema yamasa 

---

fotosintezde elektronlardin` shen`bersiz (netsiklli) transporti ko`pshilik ilimpazlar ta`repinen 
maqullanip jan`a mag`liwmatlar menen toltirilmaqta. 
Xloroplastlar membranasinda tsiklsiz transporttan basqa elektronlardin` tsiklli transporti da 
funktsiyalanadi. Elektronlardin` tsiklli transporti o`zinde fotosistema 1-di ha`m v6-  kompleks  
tsitoxromlardi saqlaydi. Bunda qozg`an P
700
 molekulalari izbe-iz t6rde elektronlardi A1, A2 , 
Av, Fd, RQ  , tsitoxrom V
6
 FeS
R
, tsitoxrom, Pts ha`m keyninde P
700
 ge beredi. Bunda NADP
+
  
qayta tiklenbeydi. Bosag`an energiya ADRnin` fosforlaniwi ushin jumsaladi. Fotosintez 
waqtinda tsitoxrom kompleksleri V6-   mitoxondriyadag`i kompleks 3 ke uqsap funktsiyalanadi. 
Fosforlaniw 
ADR din` fosforlaniwi elektron transport shinjirinin` aktivligine baylanisli, bul angliya 
ilimpazi P. Mitchel` ta`repinen 1961-1966- jillari islenip shig`ilg`an 
xemiosmotik teoriya menen 
tusindiriledi. Bul teoriyanin` fotofosforlaniw protsesslerin t6sindiriw ushin birinshi ret 1967- jili 
A. Yagendorf qollang`an. Bul teoriya boyinsha elektron ha`m proton tasiwshi shinjirlar 
okisleniw- qaytariliw gradientine tuwri keletug`in halda membrana arqali elektrn ha`m 
protonlardin` bir ta`repke tasiliwin, tek elektronlardin` qarsi ta`repke qaray tasiliwi menen 
almasiwin tu`siniwge boladi. Bunday mexanizm na`tiyjesinde (N
+
  pompasi) membrananin` bir 
ta`repinde artiqsha N
+
 toplanadi ha`m elektroximiyaliq potentsial payda boladi. Bul energiyanin` 
zapas formalari bolip xizmet etedi. N
+
 ionlarinin` proton kanal (N
+
- ATR aza) arqali teris 
bag`darlang`an passiv ag`imi ATRnin` payda boliwina alip keledi. 
Tilakoid membranasinin` ishki ta`repinde jaqtiliq ta`sirinde P
680
 ha`m P
700
 qozadi. P
6h0 
nin` 
elektronlari membrananin` qarama- qarsi ta`repindegi aktseptorlar arqali tutip alinadi ha`m 
oksidlengen plastoxinong`a uzatiladi.g`elektronli plastoxinon tsitoxromli komplekske 
diffuziyalanadi ha`m stromadan 2N
+
 ionin qabil etedi. Elektronlar protonli plastoxinon menen 
birge to`mende ko`rsetilgen shinjirg`a beriledi. FeS
R
->Tsit f->Pts->P
700 
al N
+
  ioni tilakoid 
basqishlarina tu`sedi. Fotosistema 1 de P
700
 elektronlari  aktseptor A ta`repinen uslanip, 
ferrodoksinge keyin membrananin` sirtindag`i NADP
+
 beriledi. Bunda N
+
 NADP qayta tiklewge 
jumsaladi. 
Tilakoidtin` do`geregindegi ortaliqta jaqtiliq kvant nurlari jutilip jO2aladi, al tilakoidtin` 
ishki boslig`inda protonlar payda boladi. SO2an baylanisli membranada N
+
 ioninin` 
elektroximiyaliq potentsiali payda boladi ha`m ol keyin ADRnin`  fosforlaniwi ushin jumsaladi. 
Bul protsessti tsiklsiz fosforlaniw dep ataydi. 
Tek fotosistema- 1 funktsiyalang`an waqitta, tsiklli fotofosforlaniwda elektron ha`m proton 
tasiwshiday ha`reket etetug`in elektronlar Fd dan plastoxinon oqlarin( Pq)    jumsaw menen 
tsitoxrom kompleksine tu`sedi. Keyin elektronlar tsitoxrom f  ha`m Pts arqali P
700
din` tiykarg`i 
energetikaliq shegine qaytadi. Protonlar bolsa tilakoid boslig`ina tu`sedi. Membranada payda 
bolg`an elektroximiyaliq potentsiyal baslawshi faktor GF  , de ATR sintezin ta`miynleydi. 
Tilakoidli membranalarda elektron ha`m proton tasiwshi shinjirdin` 
jaylasiwi. 
Xloroplastlardin` membranalarinda fotoximiyaliq reaktsiyalarda qatnasatug`in belokli 
kompleksler birdey bo`linbegen. Bul tensizlik granlardag`i bir-birine tig`iz tutasqan 
membranalarda ha`m stroma menen kontaktta boliwshi membranalardin` uchastkalari arasinda 
ko`rinedi. Fotosistema -11 nin` jaqtiliq jiynawshi ha`m belokli pigment kompleksleri tiykarinan 
membranalarda boladi. Bunda jaqtiliq jiynawshi kompleks tilakoid membranalarinda ayriqsha 
rol`di oynaydi. Fotosistema -1l di tiykarinan jakti jiynaushi kompleksi menen  ushiratiwg`a 
boladi. ATRaza kompleksi de membarnalardin` tutaspag`an bo`limlerinde ushirasadi. Tsitoxrom 
kompleksleri V
6 
-% tutasqan ha`m tutaspag`an membranalarda bir tegis tarqalg`an. 
Fotosintezdin` jaqtiliq fazasinda qatnasatug`in belokli komplekslerdin` bunday tarqalawi, 
olardin` o`z-ara ta`sir etiw usilina baylanisli dep qaraladi. Bul komplekslerdin` o`z-ara ta`siri 
may fazada jen`il ha`reketleniwshi lipafill  plastoxinon ja`rdeminde, suwda eriwshi 
plastotsianinnin` lamellalardin` ishki ta`repin boylap suwda eriwshi ferrodoksinnin` 
lamellalardin` sirtqi ta`repin boylap ha`reketleniwi na`tiyjesinde a`melge asatug`ini aniqlang`an. 
Belokli kompleksler membrana boylap lateral aralasiwg`a iye boladi. Bul qozg`alislarga olardin` 

---