Microsoft Word Biologya ha`m awil xojalig`i tiykarlari doc

  E.F.Votchal  (1897),A.Urshprung  (1915),B.Guber(1934), A.Ivanov(1918),O.Shtoker (1928) 
miynetlerinde osimlik denesinde suuding kozgaliu teoriyalari,soriu kushi, kserofitizm teoriyalari 
payda boldi. 
  N.A.Maksimovting (1916,  1926,  1952 ) miynetlerinde fiziologiya ilimining janga shakabi 
osimliklerding ekologiyalik fiziologiyasi payda boldi. 
  20-asirding  baslarinda  D.N.Pryanishnikov,P.S.Kossovich,K.K.Gedroyts,D.A.Sabinin xam 
olarding shakirtleri osimliklerding mineral aziklaniui boyinsha jemisli miynet etti. 
  20-asirding basinda M.S.Tsvet zatlarding xromotografiyalik jol menen ajiraliu metodin islep 
shikti .Bul metod keyin ala tek gana osimlikler fiziologiyasinda emes, bioximiyada ,asirese 
organikalik ximiyada ozining axmiyetliligin korsetti. 
  Osimlikler fiziologiyasinda kollanilatugin izertleu usillari. 
Osimlikler fiziologiyasinin kalegen taraui tajiriybe arkali uyreniledi. Bunda en kop tarkalgan 
tajiriybe usillari: analitikalik labaratoriya usili, vegetatsiyalik usil, ashik dalada egip koriu usili, 
izatop atomlarin jiberip izertleu usili, elektronlik mikroskop jardeminde iznrtleu usili, 
elektroforez jardeminde uyreniu usili, xromotografiyalik analiz etiu usili, ul`trafiolet xam 
lyuministsentlik mikroskop jardeminde izertleu usili, spektrofotometr jardeminde uyreniu usili. 
Bulardan baska jasalma klimat isleu (fitotron), usili bunda egilgen osimlikke jasalma turde 
jaktilik , igallik , issilik berilip uyreniledi.  
 
Lektsiya №2 
Osimlik kletkasinin  fiziologiyasi. 
Kletkanin ximiyalik kurami.
 
JOBASI: 
1.Nukleyn kislotasi xem belok sintezi. 
                                 2.DNK, RNK strukturasi xem sint 
                                 3.Beloktin strukturasi xem biosintezi. 
                                 4.Ozin-ozi kuriu xem kletka strukturasinin biogenezi.   
 5. Osimlik kletkasinin ontogenez fazalari. 
 
 
          6.Kletkanin kartayiui xem oliui. 
 
             TAYaNISh  TUSINIKLERI:  Nukleyin kislotasi, F.Misher, Pikkard, Askoli, Filsher, 
Levin jumislari Nukleozid, Nukleodit, Riboza, Dezoksiriboza, DNK, Beloktin strukturalari, 
denaturatsiyasi, Belok tarnslyatsiyasi, Plastida, Xloroplast, mitoxondriy, membrana biogenezi, 
Mitoz, mitoz tsikli, Kletkanin soziliui, differentsirovkasi,  ABK, etilen. 
BAKLAU SORAULARI: 
1. Nuklein kislotalari degen ne xem onin ashiliui kashan boldi? 
2. Nuklein kislotalarin ashiu ustinde islegen ilimpazlar kimler?  
    xem olardin jumislari kanday? 
3. DNK xem RNK sintezleri kalayinsha alip bariladi? 
4. Beloktin biosintezi xem onin kanday strukturalari bar? 
5. Kletka kalay ozin-ozi kuraydi? 
6. Osimlik kletkasinin kanday ontogenez fazalari bar? 
7. Kletkanin kartayiuina tesir etiushi zatlar kanday xem olar kalay  
    tesir jasaydi? 
PAYDALANILGAN A`DEBIYaTLAR: 
1.
 
Luzikov V.N. «Regulyatsiya formirovaniya mitoxondri» M. 1980g 
2.
 
Salamatova T.S. «Fiziologiya rastitel`noy kletki» M. 1983g 
3.
 
«Sborka biologicheskix i predbiologicheskix struktur» M. 1982g 
4.
 
Polevoy V Fiziologiya rasteniy M. 1989g 
 
 
Suu xem onda erigen zatlar-saxaroza, amidler, aminokislotalar xem baska organikalik 
zatlar, mineral anion xem kationlari kletkanin ozin kurauda katnasatugin zatlardi sintezleuge 

---

katnasadi. Bul protsessler ushin informatsiyalardi sakluada xem jetkeriude xizmet etetugin 
nuklein kislotalari xem strukturalari, nuklein kislotalari menen kodlanatugin beloklar exmiyetli 
roldi atkaradi. Beloklar kletkanin barlik tirishilik xereketlerinin tiykarin kuraydi. Kletka 
strukturasinin tiykargi printsipi iri komplekslerden (podmolekulyarni kompleksov) ozin kurau, 
duziu esaplanadi. 
  Nuklein kislotasi xem belok sintezi. Nuklein kislotalari xer bir tiri kletkada bolip, olar 
kletkanin  kundelikli jumisin baklap baratugin jude exmiyetli roldi atkaradi.  Nuklein 
kislotalarinin bar ekenligi xakkinda 100 jildan aslam uakittan beri beligili bolsa da onin 
exmiyetli ekenligi birneshe onlagan jilda anik boldi. Nuklein kislotalari belokka Karaganda 
anagurlim kuramali strukturaga iye. Nuklein kislotalari jude ulken molekula bolip ayirimlari 100 
mln molekulalik salmakka iye boladi. Nuklein kislotalari  tiri kletkanin genetikalik materiali 
esaplanadi. Olar auladtan-auladka beriledi. 
Nuklein kislotalarinin ashiliui. Nuklein kislotasi birnshi merte 1868-jili Shvetsiya vrachi 
Fridrix Misher terepinen ashildi. Ol keseldin bintinen algan irindi tekserip Karaganda yadrodan 
birikpe ajiratip alip, oni Nuklein  dep atadi. Keyinshelik ol tejiryibesin losos baliginin 
uildiriginda jurgizedi. Nukleindi analizlep ilimpaz onin uglerod, vodorod, kislorod, azot xem 
fosfordan turatuginin, al fosfor bolsa fosfor kislotasi turinde bolatuginin anikladi. 
Al`tian degen ilimpaz nukleinnin kishkil kesiyetin aniklap ogan 1889 jili Nklein kislotasi 
dep at beredi 
1874 jili Pikkard losos baliginan alingan nuklein kislotalarinin kuramina azot tiykari 
kiretuginligin anikladi. Ol ozi tapkan birikpeni Guanin dep ataldi 
1880 jili Nemets ximigi Fisher nuklein kislotasi eki tiptegi azotlik birikpege nurin xem 
pirimidinge iye  adenin, Timin xem tsitozndi ajiratti. XX-esirdin baslarinda Askoli tagida bir 
pirimidin tiykari bolgan Uratsildi ashti. 
Solay etip nuklein kislotalarinin kuraminda 5 azot tiykarga iye bolgan birikpenin xem 
fosfor kislotalarinin bar ekenligi aniklandi. 1910 jili Levin  degen ximik ashitki kletkasinan 
alingan nuklein kislotasinan kant molekulasin ajiratip ogan Riboza degen at berdi. 
Keyinshelik o leki turli tipke iye bolgan nuklein kislotasinin bar ekenligin aniklap Birinshi 
tiptegi nuklein kislotalar Riboza dep ataldi. Ekinshi tiptegi nuklein kislotalar dezoksiriboza dep 
ataldi. Olar Pentozaga iye bolgan birikpeler. 
 
Uglerod azot tiykari menen kosa nukleozid dep atalip, al nukleozid fosfat gruppa menen 
birge nukleotid dep ataladi. Usi nukleotidler nuklein kislotalarinin kurilis bolegi esaplanadi. 
1930 jilga kelip, eki tipke iye bolgan nuklein kislotasinin bar ekenligi anik boldi. Olar 
bir-biri menen kant komponenti menen ajiralip koymastan azot tiykari menen de  ajiralatuginligi 
aniklandi. Solay etip Ribozasi nuklein kislotalardi, ribonuklein kislotalar RNKdezoksiribozali 
nuklein kislotalardi, dizoksiribonuklein kislotalar DNK dep atay baslagan. 1940 jillari DNK 
yadro RNK bolsa yadroni korshap turgan tsitoplazmada jaylasatuginligi aniklandi. Xer bir kletka 
eki dezoksiribonuklein (DNK) xem ribonuklein kislota (RNK)  sinan turadi. Eukariont 
kletkalarda DNK yadroda toplangan. Mitixondriya xem xloroplastlarda prokariot tipindegi 
dongelek DNK boladi. Barlik ush turdegi RNK-mRNK, rRNK xem tRNK DNK matritsasinda 
sintezlenedi (transkriptsiya_. Yadro DNK sinin transkriptsiyasinan payda bolgan RNK, 
xloroplastlarda xem mitoxondlardan payda bolgan RNK dan sedimentatsiyalik koeffitsenti 
menen ajiratiladi. 
Belok sintezi barlik RNK turinin polisoma kuraminda (translyatsiya) tsitoplazmalarda 
xloroplasta xem metoxondlarda boladi. Sedimentatsiya (osojdeniya-shogiu) koefitsenti 
tsitoplazma ribosomasinda -80S, mitoxondriyada-78S xem xloroplasta-70S  boladi. DNK da 
organizmnin barlik tirishilk iskerligine baylanisli bolgan osiu, kobeyiuindegi informatsiyalar tort 
nukleotidlerdin almasiui turinde saklanadi. Informatsiya DNK nin kos spiral boylap  jaziladi 
(triplet kodi) DNK dan informatsiya aminokislota izbe-izliginde sintezlenip atirgan belokka 
otedi. Aminokislotalardin beloktagi izbe-izligi beloktin strukturasin xem funktsiyasin aniklaydi. 
Birak belokta informatsiya 20 aminokislotanin kodlaniui turinde berilgen. DNK dagi 

---