Microsoft Word Biologya ha`m awil xojalig`i tiykarlari doc

ontogenezi dep ataladi. osimlik kletkasinin ontogenezi birkansha etaplardan turadi: boliniu, 
sozilip osiu, differentsirovka, kartayiu xem oliui.
 
Kletkanin boliniui.
Mitoz-boliniu uaktinda xromosoma sani eki eselenedi, xer bir 
boliniuden payda bolgan kletka, ana kletka xromosomasinin sanina iye boladi. Mitoz uaktinda 
yadroda, tsitoplazmada kuramali izbe-iz ozgerisler boladi. Ol ozgerisler fazalarga ajiralgan.
 
Metozdin birinshi fazasi profaza, onda kletka ozgeriske ushiraydi. Mitozga shekemgi 
kopshilik struktura buziladi, kletkanin bolniuine baylanisli jana struktura payda boladi. 
Tsitoplazmada yadrodan baslap barlik orgonoidlar kletka shetine karay aralasip ketedi. Yadro 
ulkeyedi, xramatinnen eki xromatidten ibarat bolgan kinetexorli xromosomaga aylanadi. 
Yadrosha estelik penen dissotsiatsiyalanadi (tarkaladi). Yadro kabigi jogalgannan keyin kletkada 
vertikal (jip) strukturasi keliplesedi. 
Osimlik kletkasinda tsentriola bolmaydi. Onin funktsiyasin kletka polyuslarina toplangan 
ER atkaradi. Onin menen urshiktin strukturalik elementi baylanisli boladi. Urshik eki turli 
mikrotutikshelerden (MT) turadi. 
A) polyustan polyuska jetetugin urshiktin 10% kuraydi. 
B) kop sanli xromosomali MT olar gipetexordan polyuka karay bagdarlangan boladi. MT  
tubulin sub birliklerden turadi. Urshik jipshelerinen bulshik et duziude katnasatugin aktin 
tabilgan xromosoma kimetexorinan xem polyuslardan MTni tarkatiuda katnasatugin xem 
kal`tsiydi baylaytugin  kal`modulin belogi tabilgan. 
Profaza xromosom kinentexori urshik elementi menen baylanispagan. 
Keyingi periodta-prometafazada xromosomanin xereketi baslanadi. Deslep kinetexordin 
razmeri ulkeyip onnan kop gana xromosoma MT shigadi. Kinetexor MT keliplesiuinde xem 
xromosomanin xereketine katnasadi. Metokinez uaktinda xromosoma deslep polyuslarga keyin 
urshiktin ortasina jilisadi. Usi uakitlari kinetexorga ul`trofiolet nuri yamasa lazer tesir etse 
xromosomanin xereketi toktaydi. 
Xromosomanin aralasiui urshiktin kondelenine bolganliktan metafaza plastinkasin payda 
etedi. (metofaza) 
Metofaza uaktinda RNK xem belok sintezi estelik penen dauam etedi. Kletkanin 
anafazaga otiuine kinetexordin boliniui menen boladi. Bolingen xromosoma kinetexori aldina 
karay ajiraladi. Anafazada xromosomanin aralasiui fizialik kushke (elekt`rostatikalik, 
elektromagnitlik, gidrodinamikalik tesir etiuine) xem bioximiyalik mexanizmlerdin iskerligine 
baylanisli dep tusiniuge boladi. 
Xromosomalardin polyuslerge tarkaliuinan keyin mitozdin keyingi fazasi-tegofaza 
baslanadi. Polyuslrda urshik MT tarkaladi, yadrosha payda boladi, figmoplast-kletkani 
ekvatordan ekige boletugin plastinka payda boladi. Mayda vezikulalar pektin zatlarina yie bolip 
ATnin tesirinen  payda boladi. Ekvator  kenisliginde ER membrenasi payda boladi. 
Gellitsellyulozalar, pektin zatlari xem glikoprotein ekstensin payda bolip atirgan kletka 
diyualinin Golbdji vezikulalarina tasiladi. 
Mitoz tsikli
Boliniuden keyin payda bolgan jas kletkalar tsitoplazma komponentinin 
sintezelniui esabinan osedi. Xayuanat kletkalarida usinday bolip osedi. Jas kletkalar ana kletka 
ulkenligine shekem osip keyin olda boliniudi baslaydi. Boliniu protsessi (mitoz) xem 
tsitoplazmanin osiu, kletkanin boliniuge tayarlaniui (interfaza) kletkanin tsiklin duzedi.
 
Mitoz tsikli kletkanin bioximiyalik ozgesheligine baylanisli 4 periodka bolinedi. 
Mitozdin ozi-M, Sintezden aldingi deuir-G
1
 (anglichancha dar-interval), Sintetikalik deuir-S xem 
mitoz aldi (sintezden keyigi)-G
2
   
G
1
 deuiri sirtik faktor tesirine jude tesirshen, usi periodta DNK sintezi ushin tayarlik 
jagdayina otedi. Kerekli fermentler,  kofaktorlar, nukleotidler, sintezlenedi. Sonin menen birge 
kletkanin uliuma belogi xem onin RNK bolegi payda boladi. 
Sintetikalik periodta DNK sintezi, arnauli yadro belogi-gistonlar sintezlenedi. DNKnin 
sintezi onin  mugdari ekige artkannan keyin toktaydi. 
G
2
 deuirde kletkanin uliuma beloginin xem RNK sintezi dauam etedi. Bunda tubulin 
sintezi artadi. Mitozdin barisinda beloktin xem RNK nin payda boliui metofazanin tamam 

---

boliuina shekem dauam etedi. Metoz tsikli osimliklerde garmonlar arkali baklauda boladi. G
1
 
xem G
2
 nin normal otiui ushin RNKnin jokari derejesin uslap turiu ushin auksin kerek.Tsitokinin 
kletkanin boliniuge otiu uaktinda kerek boladi. 
Kletkanin soziliui.
Kletka razmerinin ulkeyiui tsitoplazma strukturasinin sintezinen 
bolip, ol kletka ishine kirgen azot birikpeleri xem bakada aziklik zatlardin jerdeminde uslanip 
turiladi. Boliniuin toktatkan osimlik kletkalari osiudin tezlesken turi bolgan soziliuga kiredi. 
Sozilip osiu tek gana osimliklerge ten kesiyet. Ol osimliklerde japirak plastinkasinin ulkeyiuinde, 
pakaldin, tamirdin uzayiuina kerekli exmiyetli mexanizm bolip tabiladi. Bul tiptegi osiude kletka 
kuraminin ulkeyiuine oraylik vakuolyanin payda boliuida exmiyetli orindi iyeleydi.Vakuolyanin 
kuraminin ulkeyiui kletka diyualining  jumsariuin xem soziliuin temiyinleydi. Jokari derejeli 
osimliklerde soziliu IUK (auksin) tesirinde aktivlesedi. Auksin tsitoplazmadan kletka diyualina 
karay N
+
 aktiv transportin temiyinleydi.  Kletka diyuali vakuolyaga  kirgen suudin turgor basimi 
menende soziladi. Ishki  parenxima tokimalari osiiune kislotaliliktin artiui kushli tesir etedi. 
Kislotaliliktin artiui menen (rN3-5) bolgan osiudi kislotalik osiu effekti dep ataydi. Kislotalilik 
tek gana 1-3 saat gana tezlestiredi. Bul osiu beloktin sintezine baylanisli bolmaydi.
 
Sozilip osiudin akirinda kletka diyualinin ligninleniui abstsiz kislotasi, fenol tebiyatka iye 
igibitorlar, iuk peroksidazasi xem oksidazasi aktivlesedi, tokimalarda auksinnin uliuma mugdari 
tomenleydi. Usilradin bari kletkanin soziliuin toktatadi. 
Kletkanin sozilip osiu deuirinin barlik etaplarinda ozin-ozi kuraui alip bariladi.  
Kletka difeerentsirovkasi
.Arnauli kesiyetlerine baylanisli kletkalardin sipat 
ozgerisleri differentsirovka dep ataladi. Kletkalardin  arnauli kesiyetleri osimliktin xem onin 
organlarinin tirishiligi ushin kerek bolgan fiziologiyalik xem baska funktsiyalardi 
temiyinleytugin bioximiyalik xem strukturalik ozgeshelikleri esaplanadi. Prokombiy kletkalari, 
olardin kabiginin kalinlasip ligniyge iye boliui, tsitoplazmanin osiui menen arnauli ksilema 
tutikshelerine aylanadi. 
Birkansha kletkalar, meselen epidermis kletkalari erte differentsiyalanadi. Kletkalardin 
keleshektegi kenigeligi (ozgesheligi) olardin boliniu uaktinda anik boladi (determinlesedi). 
Meselen mekkenin zorodishindagi tamirshada immunoximiyalik metod penen  meristemada 
oraylik tsilindrge ten kesiyetleri aniklangan. Solay etip floema xem ksilemanin otkiziushi 
elementlerinde tokima payda etiushi beloklar meristemada erte dak payda boladi. Kletkanin sipat 
ozgerislerine genlerdin differentsiyalik aktivligi tesir etedi. Osimliktin xer bir vegetativ kletkasi 
ozinin gepominda xer bir organnin xem uliuma osimliktin rauajlaniui boyinsha informatsiya tolik 
ozinde saklaydi. Bul kesiyeti olardin totiopotentligi esaplanadi. Birak bul kletka  osimlik 
organizmlerinde ozine  ten genetikalik informatsiyani (realizatsiyalaydi) jumsaydi. 
Kletka differentsirovkasi  pitkennen keyin, ol jetilgen fazaga otip ozinin atkaratugin 
funktsiyasina kirisedi. 
Kletkanin kartayiui xem oliui.
Kartayiu xem oliu kletka differentsirovkasinda 
optogenezdin en songi tamamlaniu etapi boladi.
 
Kartaygan kletkalarda sintetikalik protsess tomenlep, gidrolitikalik protses artadi. 
Kletkada RNK xem beloktin mugdari azayadi, ………… ………… aktivligi  artadi, membrena 
lipidlerinin okisleniui kusheyedi, tsitoplazmada, organoidlarda peseyip kletkanin zatlardi 
jogaltiui artadi.Organoidlarda xem tsitoplazmada avtofag vakuolalar payda boladi, ER isinedi. 
Kartayiudin keyingi stadiyasinda xlorofill xem  xloroplast kiyraydi, ER xem AG 
dissotsiatsiyalanadi, mitoxondriya isinedi, olardin kristallarinin sani azayadi. Yadro 
vakuolasinda, yadrosha kiyraydi. Tonoplasttin  kiyraui xem onin zatlarinin tsitoplazmaga shigiui 
menen kartayiu protsessin kaytarip bolmaydi. 
Kartayiudin kletkalik xem molekulalik mexanizmin tusindiriude eki gipoteza (boljau) 
bar. 
1.
 
Kletkada zexerli zatlardin kobeyiui, membrenada genetikalik apparatta xem baska 
strukturalarda ziyanlaniudin artiui. 

---