Microsoft Word Biologya ha`m awil xojalig`i tiykarlari doc

kuyash energiyasin paydalaniuda xam oni siniriude katnasatugin energiya zapasi toplanadi.  
Stromada uglevodlardi payda etiudin bioximiyalik sistemasi jaylaskan. Xromoplastlar karatinoid 
stromalarinin vezikulalarinda (kobikshelerinde, kuuikshalarinda) boladi. Xromoplastlardin 
ushirasiui pomidordin, miyuelerdin renin aniklaydi. Barlik plastidalardin stromasinda DNK nin 
dongelek molekulasi jaylaskan.  Kletkanin osiu barisinda  xloroplastlardin sani olardin boliniui 
arkali artadi. Ayirim jagdayda xloroplastlar burtiklenip kobeiedi.  Xloroplastlardin boliniui 6-20 
saatta ushirasadi. Xloroplastlardin boliniuin kizil nur (660nm) tartipke salip turadi xam kizil 
rennin(730nm) uzin tolkini natiyjesinde olardin boliniui toktaydi. Xloroplastlardin boliniui 
tomen temperaturanin tasirinde de toktaydi.
 
Mitoxondriy.
 Osimlik kletkasinda mitoxondriy 1-5 mkm, eni 0,4-0,5 mkm bolgan domalak 
yamasa  gantelge uksagan turinde ushirasadi. Kletkanin funktsional jagdayina baylanisli 
ontogenez dauirinde mitoxondriydin sani bir neshe onlagannan 2000 ga shekem jetedi. Ol xar 
biri 5-6 nm turatugin ishki xam sirtki membrana menen oralgan.  Ishki membrana xar kiyli 
formaga iye bolgan krista(tarak) dep atalatugin  katlamlardan ibarat. Membrana mitoxondriyanin 
matriks dep atalatugin ishki ortaligin korshap turadi. Matrikste ribosoma xam mitoxondriya 
DNK si jaylaskan. Onda DNK dongelek duziliste boladi. Mitoxondriyada ozinshe replikatsiyaga 
iye bolgan DNK nin boliui xam ayriksha genetikalik sistemanin boliui, onin yadroga baylanissiz 
boliniuin tamiynleydi. Mitoxondriy 5-10 kunnen janarip turadi. Sirtki membranasi ishki 
membranaga karaganda tez janaradi.  Mitoxondriyada kletkanin aerob  dem aliui, okisleniu 
fosforlaniu kusagan energetikalik derekleri tamiynlenedi. Mitoxondriyanin ishki membranasinda 
elektron transport shinjiri, ATR ni sintezleu kompleksi jaylaskan. Matriksta di xam trikarbon 
kislotasin okisleytugin fermentler sistemasi lipidlerdi xam aminokislotalardi sintezleytugin 
sistemalar jaylaskan. 
 
Peroksisoma xam glioksisomalar. 
Osimliklerde 0,2-1,5 mkm ge iye bolgan domalak 
organodlar boladi. Olar elementar membranadan duzilgen bolip ishki kuuisligi jumsak elektron 
tigizlikka iye bolgan granulalik matriksten duzilgen. Olardi mikrotela mikrodeneshe dep ataydi. 
Birkansha mikrodeneshelerde diametri 6nm bolgan tutiksheden ibarat bolgan belok kristallari 
boladi. Kletkada mikrodeneshelerdin sani mitoxondriy sanina jakin boladi. Kletkada 
fiziologiyalik funktsiyalardi atkariuina baylanisli eki turli mikrodeneshe ajiratilgan: peroksisoma 
xam glioksisoma.
 
Peroksisomalar xloroplastlar menen tigiz baylaniskan xalinda japirak kletkalarinda kop 
ushirasadi. Onda fotosintez barisinda xloroplastlarda sintezlenetugin glikol kislotasi okislenip 
aminokislota glitsin payda boladi. Ol mitoxondriyada seringe aylanadi. Jokari darejeli 
osimliklerdin japiraklarinda peroksisoma foto dem aliuga katnasadi. 
1.
 
Glioksisomalar maylardi toplaytugin tuximlardin kogere baslagan uaktinda payda boladi. 
Olarda may kislotalardi kantka aylandiratugin fermentleri boladi. Peroksisoma xam 
glioksisomanin ferment sistemalarinda isleui natiyjesinde peroksid vodorod payda bolip, 
usi organoidta katalaza fermenti tasirinde olar kiyraydi. 
2.
 
Sferosoma-diametri 0,5mkm bolgan jakti nurin kushli sindiriushi sferaga uksagan 
zat.Olar lipidlerdi ozinde 
saklaganliktan,lipid,tamshilari,depte,ataydi(oleosoma).Sferosomada lipaza xam esteraza 
fermentleri tabilgan. Olarda zapas lipidler jaylasadi. Mayli tuximnin kogere baslauinda 
sferosomalar glikogenoza protsesine glikosomalar menen kompleksli turde xareket etedi. 
Endoplazmatikalik retikulum (tor). End
oplazmatikalik retikulum yamasa 
 
endoplazmatikalik tor 5-6 nm kaliinlikka iye bolgan membrana menen oralgan kanallar 
sistemasi, kuikshalar, xam tsisternalar turinde boladi. Endoplazmatikalik retikulum denesinin 
sirtinda ribosomalarga iye bolsa granulyar yamasa gedir budir  E.R. denesinde ribosoma  
bolmasa agranulyar yamasa tegis E.R. dep ataladi. Endoplazmatikalik tor E.R. ozgermeli. Sirtki 
ortaliktin kolaysiz tasirlerinen membranasi burisedi. Endoplazmatikalik tor membranasinda eki 
turli redoks-shinjiri jaylaskan. Olar tasirinde kletkaga ziyanli zatlardin tasiri kaytaliladi. 
Toyingan may kislotalari toyinbagan may kislotalarina aylanadi. Tegis endoplazmatikalik 
retikulumda  uglevodlar lipidler, xam tergenoidlar payda boladi. Gedir budir granulali E.R. de 

---

membrana  beloklari, fermentler kletka diualin sintezleytugin strukturalik belok, kletka diyuali 
fermentleri, baskada beloklar sintezlenedi. E.R. sistemasi boyinsha kletka ishinde zatlar tasiladi. 
E.R. plazmodesma arkali kletka aralik baylanislargada katnasadi.
 
Apparat gol`dji. (A.G).
Gol`dji apparati diktiosoma vezikula xam aralik zatlar korinisinde 
boladi. Diktiosomanin kabatlangan tsisternalari bir neshe boladi. Olar 7-8 nm kalinliktagi 
membrana menen oralgan. A.G. nin regeneratsiya bolatugin  tarepinde E.R. membranasinan jana 
diktiosomalar payda boladi. sektorlik tarepte sektor kobiksheleri (vezikulalar) payda boladi.G.A. 
diktiosomasinda glikoproteinler menen glikolipidler payda boladi. G.A. vezikulalari arkali 
uglevod komponentleri plazmolemaga jetkeriledi. G.A. membranasi E.R. membranasi menen 
plazmolemani baylanistiriushi sistema, aralik zveno esaplanadi.
 
Vakuolalik  sistema.v
akuol` osimlik kletkasinin tiykargi komponentlerinin biri. Meristema 
kletkalarinda vakuol` mayda kobikshege uksagan boladi. Jetilgen kletkada ortada ulken vakuola 
boladi. Osimliklerde vakuolalik sistema bir neshe jollar menen boladi. E..R. din keneygen 
tsisternasinan provakuolalar payda bolip, olardin bir biri menen kosiliuinan ulken vakuol xam 
vakuolya membranasi tonoplast payda boladi.  Payda bolgan vakuoladagi gidrolitikalik 
fermentler polimerlerdi tomen molekulalik shekem zatlarga tarkatadi. Vakuolanin payda 
boliuinda axmiyetli rol`di  avtofag korinisi iyeleydi. Bul protses tsitoplazmanin E.R. boliminin 
membrana menen korshaliuinan baslanadi.(avtofaglik vakuol`). Bul jabik membranalik 
kenislikte gidrolizdin kishkil iskerliginen ol jerdegi polimerlerdin buzilip ogan suudin kiriuin 
tamiynleydi. Bunday avtofag usili menen payda bolgan vakulyalar baskasha jol menen payda 
bolgan vakuol menen kosiliui mumkin. Vakuol shiresi kuramalli duziliske iye bolip , onda 
organikalik zatlar xam mineral duzlar boladi. Organikalik kislotalar. uglevodlar, aminokislotalar 
xam beloklardan baska kletka shiresinde zat almasiu protsessinde payda bolgan fenollar, 
tanninler, alkaloidlar xam antotsianlar vakuolaga otip tsitoplazmadan ajraladi. Vakuol shiresinin 
kislotaliigi 5,0-6,5 pH birlikte boladi. Birak aiirim osimliklerde 1,0.(begoniyada) yamasa 
2,0.(limonda)  zatlar vakuolaga tonoplasttagi xar kiyli transport sistemalari arkali jetkeriledi. 
Olarda ATR ga garezli N-pompasi bolip esaplanadi. Ol N- ionin tsitoplazmadan vakuolaga 
shigaradi. Vodorod (N
+
) ioninin xizmeti. Vakuolaga organikalik kislota, kant anionlarin  kirgiziu 
sonin  
menen birge    K
+ 
ionin kirgiziu xam  shigariu bolip esaplanadi. Vakuol zapas beloklardin(aleyron danesheler)  
jaylasiu ornida bolip esaplanadi. Vakuollasiu protsesi kletkanin sozilip osiui ushin  kolayli 
jagdaybolip  esaplanadi.  
Mikrotutiksheler xam mikrofilamentler (tsitoskelet)
 Bolinbeytugin  kletkalardin 
tsitoplazmasinin shetinde mikrotutiksheler jaylaskan. Olardin sirtki diametri 30 nm, ishkisi 
14nm. Olar bir-birine paralel` jaylaskan. Kletka boliniu uaktinda olar urshik strukturasinin 
tiykarin kuraydi. Tutiksheler baylami xromosom kinetoxori menen birikken boladi. Barlik 
mikrotutiksheler  birdey duziliske iye bolip, globulyar kishkil belok tubulinnen turadi. 
Mikrotutikshelerde belok dimerleri spiral turinde jaylaskan. (monomer A xam V 
tubulinler).Tutikshe tubulinnin  13 sub`edinitsasinan duzilgen. Mikrotutikshelerdin duziliui ushin 
kishkil ortalik penen birge magniy,GTR xam ATR kerek. Olardin tarkaliui Sa ioni 
kontsentratsiyasinin artiui xam tomen temperaturanin tasirinde boladi. (Guanozin trifosfat GTP) .
 
Osimlik kletkasinin tsitoplazmasinda aktinnen duzilgen filament duzilmeler tabilgan. Bul 
kiskariushi beloktin molekulalik massasi bulshik payda etetugin aktinnin molekulalik massasin a 
uksas bolip, aminokislota sostavi ogan jakin boladi. Ol monomer (globulyar , G-aktin) yamasa 
polimer formada (fibrillyarlik F-aktin) kos spiral turinde boladi. Aktin mikrofilamentleri 
mikrotutiksheler xam plazmolemma menen oz-ara katnasta boladi. Olar tsitoplazmada erigen 
xalindagi metabolit protsesslerdin payda boliuinda xam F. Aktin olardin kozgaliu aktivligine 
katnasadi. 
Kletka diyuali.
Osimlik kletkasi tigiz polisaxarid kabik penen oralgan.Kletka diyual kletkanin 
mitoz  boliniuinde telofaza stadiyasinda payda boladi. Kletka diyuali sostavina tsellyuloza, xitin 
(zamarriklarda) gemitsellyuloza, pektin, belok, kutin xam mum, silikatlar xam kal`tsiy karbonat 

---