Microsoft Word Biologya ha`m awil xojalig`i tiykarlari doc

Treonin (tre)  (10)  HO -                
2
2
NH
COOH
CH
СH
−
−
 
 
Tirozin (tir)  (11)     
2
2
NH
COOH
CH
CH
HS
−
−
−
 
 
Tsistein  (tsis)  (12)  
2
3
NH
COOH
CH
S
CH
−
−
−
 
 
Metionin (met)  (13)  
2
2
2
NH
COOH
CH
CH
OC
NH
−
−
−
 
 
Asparagin (asp) (14)    
2
2
2
2
NH
COOH
CH
CH
CH
OC
NH
−
−
−
 
 
Glyurtelin (gen)  (15)  CH
2
-CH-COOH 
 
 
 
             NH
2 
 
 
Triptofan (tri) ol kaldik karboksin eritpesine iye boliui mumkin (16)  
    HOOC-CH2-CH-COOH 
   
 
NH2 
 
 Aspartat asparagin kislotasi (asp) (17)  HOOC-CH2-CH2-CH-COOH 
 
 
 
 
 
 
 
 
       NH2 
 
Glutamin kislotasi (glu) yamasa ol kaldik tiykargi dissotsiatsiya gruppadan boliui mumkin (18)  
CH2-CH2-CH2-CH-COOH 
 
 
 
        NH2                 NH2 
 
Lizin (liz) (19)    CH2-CH2-CH2-CH-COOH 
 
 
       NH 
 
       NH2 
 
 
 
  C-NH2 
 
 
     NH 
 
Arginin (arg) (20)  CH2-CH-COOH 
                                           NH2 
 
Kopshilik aminokislotalarda molekulyar polileptiya baylanislardi payda etedi. Eger 
molekula eki aminokislota kaldiginan ibarat bolsa-oni dipeptid, usheu bolsa-tripeptid, onga jakin 
bolsa-oligapeptid, juzge jakin bolsa-pashpeptid delinedi. Ger molekula aminokislota kaldigi 
juzden jokari bolsa onda ol beloklarga kiredi. 
 
Kalegen kletkada jude exmiyetli oligapeptid glutatnoy onin sostavina bir molekula 
glutamin kislotasi tsisteyn xem glitsin kiredi. 
 
Polipeptidlerge xayuanat garmonlari insulin xem  kortikotropin sonin menen birge 
sintetikalik talshik neylon xem dederon kiredi. 

---

 
Belok molekulasinin diametri 5 nm den100 nm ge  shekem boladi. Tek gana 
aminokislotalardan kuralgan beloklardan baska molekulasi tomen molekulali prostetikalik grulle 
birikpelerinen turatugin kuramali beloklarda boladi. Bunday klasslarga metalloproteydler, 
xromoproteydler, (pigmentli proteidler) lipidlerge iye bolatugin lipoproteidler uglevodlarga yie 
bolgan glikoproteidler, sonin menen birge onsha bekkem bolmagan nuklein kislotasina iye 
bolgan beloklarda kiredi. Belok jude jokari molekulalik salmakka yie bolganliktan onda izbe-iz 
tort struktura bar ekenligi aniklandi. 
Beloktin birinshi strukturasi.
Beloktin xer bir turi ushin aminokislota menen 
polipeptidlrdin ozinshe turakli jaylasiu tertibi bar kandayda bir fermenttin kalegen molekulasi 
……… aminokislotalardin jaylasiu tertibi sol fermenttin baska  malekulasindagi 
aminokislotalardin jaylasiu tertibi menen birdey boladi. Belokta aminokislota kaldiginin bunday 
izbe-izliginin saklaniui 
beloktin  birinishi strukturasi dep ataladi. Beloktin birinshi strukturasi 
genetikalik jaktan bekkemlengen turakli boladi. Sogan baylanisli xer kiyli xayuan yamasa 
osimlik turinen alingan ferment (belok) tin birdey birinshi strukturaga yie bolmaui mumkin. 
Kerisinshe tuuiskan turlerdin …………… beloklarinin strukturasi bir-birine jakin boladi. 
Beloktin bunday kesiyetlerin turlerdin jakin uzakligin aniklauda kollaniuga boladi.
 
Beloktin ekinshi strukturasi
. 
Polipeptid shinjiri arasindagi vodorod kopirsheleri jerdeminde payda boladi. Peptid 
baylanislari arasindagi eki jagday vodorod kopirshelerinin payda boliuina sebep boladi. 
Birinshiden kislorod atominin kasinda elektronlardin kop boliui, ekinshiden elket`ronlardin azot 
atomi kasinda jetispeui boladi. Eger vodorod kopirsheleri bir peptid shinjiri ishinde bolsa onda 
buralgan spiral`ga uksas buralgan strukturani payda etedi. Eger vodorod kopirsheleri eki peptid 
shinjiri arasinda bolsa onda birinin ustine biri jaylastirilgan tekshege uksas strukturani payda 
etedi. 
Beloktin ushinshi strukturasi.
Jokarida aytip otilgen polipeptid shinjirlar xer bir 
belok ushin arnauli kenislitk strukturasina (konformatsiyaga) iye boladi, xem belok 
molekulalarinin ushinshi strukturasi payda boladi. Globulyar beloklar shar formaga iye boladi, al 
fibrilyar beloklar uzinshak bolip, xakiykat ushinshi strukturaga yie bolmaydi. Kopshilik 
prtoplazma beloklari xem barlik fermentler globulya belokka kiredi. Fibrilyar beloklarga 
xayuanlardin skleroproteynleri yagniy sinir, shash, tirnaklari kiredi.
 
Beloklardin ushinshi strukturasi kaptaldagi polipeptid shinjirlari kaldiginin baylanislari 
jerdeminde turakliligin saklaydi. Olar tort turli baylaniska iye boladi. Globulyar beloklarda 
spriallaskan xem spirallaspagan beloklari almasilip jaylasadi. Belok funktsiyasi onin ushinshi 
strukturasina tigiz baylanisli boladi. Eger kandayda bir zat belok molekulasina kosilsa onin 
ushinshi strukturasi ozgeredi. Globulyar beloklar eriushenlik kesiyetine baylanisli birkansha 
gruppalarga bolinedi.  
1.Al`buminler (olar distilyatsiyalangan suuda eriydi) 
2.Neytral duzlarda  eriytugin globulinler. 
3.Issi spirtte eriytugin prolaminler. 
4.Siltide eriytugin glyutelinler.  
Fermentlerdin kopshiligi globulitlerge kirip tek azgantaylari al`buminlerge kiredi. Osimliklerde 
bolatugin aziklik beloklarda prolaminler, glyuteminler xem globulikler kop boladi. Gistonlar 
tebiygiy beloklar gruppasi bolip olardin molekulalarinda tiykargi aminokislotalar (arganii, lizin, 
gistirin) kop boladi. Gistonlar yadroda nuklein kislotalar kompleksinde ushirasadi. 
 
Beloktin tortinshi strukturasi.
Birkansha kenislik strukturasina sholkemlesken 
polipeptid shinjirlar birlesip ulken biologiyalik aktivlikke iye bolgan belko molekulasin payda 
etedi. Oni beloktin tortinshi strukturasi dep ataymiz.
 
Tortinshi strukturaga globulyar beloklarda xem fibrilyar beloklarda otiui mumkin. 
Bularga misal retinde birinshige genoglobindi alsak boladi. Onin strukturasina tort belok 
molekulasi katnasip olar bir birin duz kopirsheleri menen uslap turadi. 
Tortinshi strukturaga iye bolgan fibrilyar beloklarga shashti, perdi, tirnakti misalga 
keltirsek boladi. oLardin xer biri talasi birkansha spiral terizli belok molekulalarinan turadi. 

---