jaylastirsa,olardin japiraginin turgori jogaladi: meselen,kiyardin japiraklari+3
S da ushinshi kuni
japiraklari sola baslaydi. Tomen temperaturada suudin japiraklarga keliui buziladi. Tomen
temperaturada belok tarkalip tkanlarda erigen azob kobeyedi. Tomen temperaturanin tesirinin
netiyjesinde membranalik funktsion aktivligi buziladi. Bul zat almasiniuda unamsiz ozgerislerge
alip kelip,tomen temperaturanin dauam etiuinen osimlik oledi. Osimliklerdin salkinga
shidamliligin auil xojalik osimliklerde,olardi egisten aldin shiniktiriu arkali arttiradi. Murtlaskan
kiyar,pomidor,kauin t.b.birneshe sutka 12 saatan +1-5
S xem +10-20 S temperaturalarda
almastiriu olardin salkinga shidamligin arttiradi. Neldide usinday usil menen shiniktiradi.
Salkinga shidamlilikti 0,25% mikroelementler yamasa ammoniy nitrati eritpelerinde(20 saatka
shekem paxtada) koyip arttiradi. Osimliklerdin suuikka shidamliligi
Jer sharinin 42%
territoriyasinda ortasha jillik tomen temperatura-20
Sni kuraydi. Sogan baylanisli osimliklerdin
suuikka shidamlilik mexanizmin uyreniu auil xojalik ondirisi ushin ulken exmiyetke iye.
Osimliklerdin suuikka shidamliligin uyretiu boyinsha N.A.Maksimov xem I.I. Tumanovlar
kopgana ilimiy jumislar islegen.Temperaturanin estelik penen tomenleui (0,5-1
S) kletka
arapliginda muzlardin payda boliuina alip keledi. Kletkanin oliuinin tiykargi sebebi: 1. suuik
tesirinde kletkanin suusizlaniuinnan 2. kletka strukturasinin muz benen mexanikalik kisiliuinan
kelip shigadi. Temperatura tesiri uzak dauam etse muz boliuinin saldarinan kletka
suusizlanip,kurgakshilikta kalganday tesirge iyeboladi. Muz kobeyip onin korsetilgen kristallari
plazmalemmani ziyanlaydi. Tonlap kalgan belgisi kletka turgorinin jogaliui,kletka arasinda
suudin jogaliui xem kletkadan ionlardin juuilip ketiui menen koriledi.
Osimliklerdin duzga shidamligi Duzga shidamlilikti uyreniu ayriksha exmiyetke
iye,sebebi jer juzinin 75% in 3-4% li duzga iye bolgan okean kuraydi,25% territoriyadagi topirak
shorlangan.keyingi jillari izeykeshtin jamap isleuine baylanisli kopgana maydanlar kebirge
shorga aylanbakta.Duzlaniu derejesine karay B.P. Storoganov topiiraklardi duzlanbagan,ortasha
duzlangan, az duzlangan xem kebir dep bolgen. Duzlaniu turi topiraktagi anionlarga baylanisli:
xlorofidli,sul`fatli, sul`fat-xlorofidli,xlorofidli-sul`fatli xem karbonatli bolip bolinedi.Kushli
duzlangan topiraklarda osetugin osimlmklerdi galofitler dep ataydi(grekshe-”galos”-duz,phyton-
osimlik).Olar glikofitlerden anatomiyalik ozgesheligi xem zat almasiu ozgesheligi menen
ajiraladi. Galofitler kushli duzlaniudan tomendegishe saklanadi: 1. vakuola shiresine kop
mugdarda duzdi toplau arkali,bul jagdayda jokari osmotikalik basim payda boladi 2. jutilgan
duzlardin suu menen arnauli tukler,tusken japiraklar arkali taslanip turiliui arkali 3. tamir
terepinen duzdi kabillaudin sheklengenligi menen barlik galofitler ush gruppaga ajiraladi:
1.Nagiz galofitler(evgalofitler) olar kushli duzlaniuga shidam beredi. Olar vakuolasinda kop
mugdarda duz toplaydi. Ol osimdikler igalli duzlangan topiraklarda osedi. Bul osimliklerdin
japiraklari etli bolip,duzsiz topirakta oskende onday kesiyeti jogaladi. Bul toparga kiriushi
osimliklerge-soleros(salicornia herbacel)xem svedosora(sueda maritima) kiredi.
2. Duzdi shigarip turiushi galofitler (krinogalofitler). Bul osimlikler de duzdi kabillap,
olardi tkannin ishine toplamastan kletkalardan arnauli bezler arkali japiraklardan shigipotiradi.
Bezlerden duzlardin shigiui ion nasoslari arkali, kop mugdarda suudin tasiliui arkali boladi.
Duzlar japirak betinde ak kaplam turinde boladi. Duzdin belgili bolegi tusken japiraklar arkali
taslanip turiladi. Bunday kasiyet kermekte (Statice gmelini) iytsiygek xam jingilda (Tamarix
speciosa) koriledi.
3. Duz kirmeytugin galofitler, olar az duzlangan topiraklarda osedi. Onin kletkalarindagi
jokari osmotikalik basim fotosintez produktalri arkali uslanip turiladi xam kletkaga duz az otedi.
Bul turdegi osimliklerge juusan (Artemisia Salina), izel`, teresken kiredi. Duzlaniu turi osimlik
organinin strukturasina tasir etedi. Xlorid duzlagan topiraklarda etli, suuli japirakli osimlikler
osedi. Sul`fatli topiraklarda osken osimlikler kseromorf xarakterge iye boladi. Xloridli
topiraklarda osken osimliklerde fotosintez xam dem aliu tezligi jokari bolmastan, sul`fatli
topiraklarda osken osimliklerde bul korsetkish jokari boladi. Auil xojalik eginlerden duzga
shidamli arpa, kant lablebi, paxta, jumsak biyday, juueri, tari, pomidor t.b.. Duz kobeyse
glikofitlerdin oliuine alip keledi. ayiriksha duz kletkanin sozilip osiuine tasir etip, azot aylanisin
buzadi. Sogan baylanisli osimlikte amin xam diaminlerdin (kadevrin putressin) ammiaktin kop
toplaniuina alip kelip, osimliktin zaxarleniuin boldiradi. Auil xojaligind duzlaniuga karsi
kolllanilatugin tiykargi usil izeykesh kaziu xam duzlangan topirakti egin jiynap plingannan keyin
juuiu. Kebir jerlerdi (natriy kop topiraklardi) gipslep oni kal`tsiy menen almastiriu bolip
esaplanadi. Topirakka mikroelementlerdi togiu osiliktin shop almasiuin jaksilaydi. Duzga
shidiamlilikti egshisten aldin tuximdi shiniktiriu arkali arttiriuga boladi. Paxta, biyday kant
lablebisin bir ssat dauaminda 3% li NaCl menen isleu berip keyin 1,5 saat suu menen juuiladi.
Bunday usil eginlerdin xlorli duzliniuga shidamliligin arttiradi. Sul`fatli duzlagiuga shidamlilikti
tuximdi 0,2% sul`fat magniy eritpesi menen isleu berip arttiradi.
Osimliklerdin patologik fiziologiyasi. Osimliklerdin sirtki
faktorlar tasirinde keselleniui.
Jobasi:
1.Osimliklerdin kislorod jetispeushiligine shidamliligi.
2.Osimliklerdin gazlarga shidamliligi.
3.Osimliklerdin radiatsiyaga shidamliligi.
4.Osimliklerdin infektsiyalik keselliklerge turakliligi
Tayanish tusinikleri:
Gazga shidamlilik. V.S.Nikolaevskiy miynetleri. Radiatsiya.
“Kislorod effekti”. Osimliklerde infektsiya.
Fitontsidler. Fitoaleksinler.
Baklau soaulari:
1.Oismliklerdin gazga turakliligi kalayinsha amelge asadi?
2. Osimliklerdin radiatsiyaga shidamliligi kanday boladi?
3. Osimliklerdin infektsiyalik keseliklerden korganiu ilajlari bar?
Paydalangan edebiyatlar:
Genkel` P.A. Fiziologiya rasteniy M.1975g.
Genkel` P.A. Fiziologiya gilro-i zasuxoustoychivix rasteniy M. 1982g.
Deveroll B.D.J. Zashitnie mexanizmi rasteniy M. 1980
Larxar V. Ekologiya rasteniy M. 1978
Metlitskiy L.V. Ozeretskovskaya O.L. Kak rasteniya zashishayutsya ot bolezney
M.1985
Nikolaevskiy V.S. Biologicheskie svoystva gazoustoychivosti rasteniy
Novosibirsk, 1979
Tumanov I.M. Fiziologiya zakalivaniya i morozostoykosti rasteniy M.1979
Kislorod jetispeushiligine uakitsha xem udayi igalliuiudan guzlik biydaydin ustin muz kaplap
algannan,miyue,tuximlardi saklauga x.t.b. kelip shigadi. Bunday jagdaylarga kobinshe
biyday,arpa.suli,paxta, sali,elka,bereza, karagay, tal duutar boladi. Batpakli topiraklarda
kislorodtin jetispeushiligi kop bolsada ogan osimlikler beyimlesedi. Evolyutsiya protsessinde
batpakli jerde osiushi osimliklerde anatomiyaliu-morfologiyalik ozgerisler bolgan. Gazga
turaklilik dep-ziyanli gazlar tesir etsede osimliklerdin tirishilik iskerligin saklap kaliuina aytiladi.
Gazga turaklilik derejesine fizikalik,geografiyalik xem meteorologiyalik jagdaylar tesir etedi.
Atmosferanin adam iskerligi netiyjesinde pataslaniui korilmegen derejede artip baratir. Xezir 200
den artik kompanenttin atmosferaga tarkalatugini belgili . Solardan kukitr gazi(SO
2
) azot
oksidleri(NO,NO
2
) ugar gazi (SO),ftor birikpeleri,fenol x.t.b. katti zatlardan
kuye,kul,shan,korgasin oksidi,selen,tsink x.t.b. korsetip otsek boladi. Rauajlangan ellerdin
xauasinin 52,6 % transport iskerligi netiyjesinde 18.1%n isitiu sistemasi tesirinde,17,9% sanaat
,1.9-9,5% musordi jagiu netiyjesinde pataslanbakta.
Gaz xem parlar osimlik tkanina jenil otip,alip kletkanin zat almasiniuina tesir etedi. Kishkil
gazlar,parlar osimlik ushin zexer esaplanadi.
Japirakta bolatugin protsesslerge gaz jude kushli tesir etedi. Kishkil gazlar,kishkilli jauinlar
tkanlardagi suu rejimindi buzadi,kletka tsitoplazmasinin udayi kishkillianip turiuina alip keledi
membrananin transport sistemasinin jumisin ozgertedi,Sa,Zn, Pb, Cu toplaniuina alip keledi.
Xloroplasttin pigment sistemasina SO
2
xem Cl
2
unamsiz tesir etedi,ammiak bolsa karotin xem
ksaptofill mugdarin azaytadi. Bul ozgerislerdin beri osimliktin osiuin buzip,protsesslerdi tezletip
onin kartayiuina alip keledi. Kishkilli gazlardan iyie japiraklar kushli jebir koredi.
Osimliklerdin gazlarga reaktsiyasina karay gazldi sezgirler xem gazga shidamlilar dep
ajiratiuga boladi.
Gazlardi jutiudi(reaktsiyasi) tertiplestiriu ustitsanin gazlardi sezgirligine baylanisli boladi.
Olardin tesirinde gazga shidamli turlerde ustitsalar tez jabiladi. Gazga shidamlilik kletkadagi
kislota angridlerdin neytrallau ukibina iye kationlarga K
+
,N
+
, Ca
2
+
, baylanisli boliui mumkin.
Gazga shidamli osimliklerdiV.S.Nikolaevskiy(1979) ush gruppaga boledi. SO
2
gazina
agash parodoli karagash,klen, jiyde shidamlilik korsetken,olar xlor,ftor,azot dioksid inede
shidamli bolip keledi.
Osimliklerdin gazga shidamliligin arttiriuda mineral aziklandiriu xem tuxim materiallarin
shiniktiriu ulken exmiyetke iye. Tuximlardi duz xem kukirt kislotalarinin xelsiz eritpelerine salip
igallasak olardan shikkan osimliklerdin kishkil gazlarga urakliligi artadi. Atmosferadagi ziyanli
gazlardin osimliklerge jaman,unamsiz tesiri kop bolsada,bizler ushin atmosferani ziyanli
zatlardan tazalauda en exmiyetli kural esaplanadi.
Osimliklerdin radiatsiyaga shidamliligi
Molekulalik derejeden organizmlik xem
populyatsiyalik derejege shekem biologiyalik effekt beretugin radiatsiyanin ion nurlari
esaplanadi. Radiatsiyalik- ximiyalik reaktsiyanin xelsiz energiyasi edeuir biologiyalik effekt
beredi. Misalga 10gr (grey) 1000 rentgen dozaga iye gamma nurlari sut emiziushilerdi oltirgen
menen temperaturani 0,001
S jokarlata aladi.
Kislorod kontsentratsiyasi tkanda azaysa nurlaniudan ziyanlaniu azayadi, al kislorod
kobeyse radiatsiya tesiri kusheyedi. Bunday “kislorod effekti”barlik biologiyalik ob`ektlerde
molekuladan tkanga shekem koriledi.
Osimlik organiziminde radiatsiyaga jude nezik meristema esaplanadi. Oni osimliktin
keuipli tkani dep ataydi. Sebebi meristemanin nurlaniuinan nur keselligi xem organizmnin oliui
koriledi.
Osimliklerde nurlaniuga bolgan reaktsiya osiu protsessinin ozgeriuinen koriledi. Nurlaniu
xerturli morfologiyalik anomaliyani alip keledi.
Osimliktin radiatsiyaga shidamliligi ontogenezde ozgerip otiradi. Masaklilarda radiatsiyaga
sezgirik sutli pisiu uaktinda boladi.
Xer turli osimliklerdin tuximinin kogeriui jokari dozadagi (1den35kGr) nurlaniu menen
toktatiladi. Tuximnin radiatsiyani sezgirligi tinishlik jagdayinin terenligine,tuxim kabiginin
kislorod otkiziu tenligine xem ondagi suudin mugdarina baylanisli boladi.
Osimliklerdin infektsiyalik keselliklerge turakliligi
Osimliklerde infektsiyalik kesellikler
parazit zamariklari,bakteriyalar,viruslar,topirak
kurtlari(nemantodlar), parazit gulli osimlikler(sari shop, zarazixa, omela) dan payda
boladi. Onimnin kop jogaliui zamariklar terepinen payda bolgan keselliklerden kelip
shigadi,sebebi patogen zamariklardin turi jude kop (10000 tur)
Patogenlerin tomendegi toparlarin ajiratiuga boladi:
1. Fakul`tativ(shert emes) parazitler. Olar olgen osimlik kaldiklarinda jasap tiri
osimliklerdi,xelsirigen osimliklerdi ziyanlaydi. Bul patogenler jasalma jagdayinda (laboratoriya)
jenil turde kobeyip, kop osimlik turlerin ziyanlaydi. Bugan anik misal retinde sari shirik
keselligin kozdiriuilisip aliuga boladi. Botzytis sinezea
2. Fakul`tativ saprofitler tiykarinan parazit xalinda jasap,siyrek saprofit turinde
ushirasadi,bugan misal retinde kartofel`de fitoftorroz keselligin kozdiriushi phybophtora
infestans ti aliuga
3. Obligat parazitler (nagiz parazitler) olar xojeyin osimliklersiz jasay almaydi. Olarga
barlik viruslar, kopshilik parazit zamarriklar kiredi.
Aziklaniu turine karay parazit nekrotrof xam biotrof bolip bolinedi. Nekrotroflar olgen
tkanlarga jaylasadi. Loar ozlerinin toksinleri menen kletkani oltirip, ishki suyikligin
gidrolitikalik fermentleri arkali tarkatip keyin, ozine paydalanadi. Biotroflar belgili uakit xojeyin
osimlikler menen birge jasap, keyin ozinin tasirin korsetedi xam xojeyindi ziyanlay baslaydi.
Patogenler xojeyin kletkalarina gidrolitikalik fermentleri xam toksinleri menen tasir etedi.
Osimlmikler parazitlerdin keselligine turakliligi genetikalik kontrollik arkali boladi.
(genetikalik jaktan determinlesken)
Osimliklerdin keselliklerge turakliligi tomendegi korganiu mexanizmleri arkali amelge
asiriladi:
1.konstitutsiyalik, yagniy xojeyin-osimlik tkaninda parazit kirmesten burin bolatugin.
2.Induktsiyalik, yagniy parazittin xojeyin menen kontaktinen juuap reaktsiyasi.
Xojeyin osimlik penen parazittin bir-biri menen katnasi osimliktin ustki kabatinan
baslanadi. patogen sporalari osimliktin sirtki kabati jiltir, katti kutin yamasa mum menen
kaplanganliktan olardin ishine kiriuge toskinlik jasaydi. Birak parazitler bul toskinlikti ustitsa
tesikleri arkali otip lip jenedi. Kaplama tokima mexanikalik toskinlik bolip kalmastan, ol xar turli
antibiotik zatlardi da ozinde saklaydi.Bular parazittin ishke kirmesinen buringi toskinliklar
boladi. Parazit osimlik denesine kirip algannan keyin bir kansha toskinliklarga ushiraydi.
Olardan en axmiyetlisi biologiyalik toskinlik yagniy antibiotikler bolip esaplaniladi.
Osimliklerdin korgauinda antibiotik zatlardan fitotsidler exmiyetli roldi oynaydi. Fitoptsid
birinshi ret B.P. Tokin terepinen 1928 jili ashildi. Fitoptsidke osimliklerden islenip shigilatugin
mikroorganizmlerdin rauajlaniuin toktatugin xem olardi oltiretugin xer turli duziliste bolgan
tomen molekulali zatlarga aytiladi. Bunday zatlar piyazda, chesnokta t.b. osimliklerde kop
boladi.
Antibiotik zatlarga fenol birikpeleride kiredi. Osimlikler ziyanlanganda,infektsiya kirgende
kletkada polifenoloksidaza aktivlesip fenoldi zexerli xiponga shekem oksidleydi. Ziyatlangan
jerde okisleniu reaktsiyasinan keyin fenollar menen xiponlar melanin payda etiude katnasadi,
sogan baylanisli olgen kletkalar kara renge iye boladi. Patogenlerdin olgen tkanlarda kabit
boliuin K.Myullerdin xem G.Bergerdin(1940) uyretiuleri jana zatlardin-fitoaleksinlerdin
ashiliuina alip keledi. Fitoaleksinler-”fiton”osimlik xem “alekso”-atakani kaytariu,sokkini
kaytariu degen sozlerden alingan bolip, osimliklerdin fitopatogenlermenen tiyiskennen(kontakti)
keyin payda bolatugin xem korganiu uaziypasin atkaratugin,tomen molekulalik antibiotik
zatlarga aytiladi. Sau tkanlarda fitoaleksinler bolmaydi. Olar antimikroblik,fungitoksikalik xem
antinematodlik kesiyetke iye boladi. Fitoaleksinler nabit boliu aldinda turgan tiri kletkalardan
payda boladi,birak onin jokari mugdari olgen tkanlarda korisedi. Fitoaleksinler fitopatogenlerdin
osiuin toktatadi,olardin ekzofermentlerinin aktivligi peseyidi. Fitoaleksinler sobiliklarda-
izoflavanondlar,paslenlarda-seskvi-terpenoidler, kurama gullerinde- poliatsetinler turinde boladi.
Bir osimlikte birinshi fitoaleksinler payda boladi.
JUUMAK
Osimlik sirtki ortaliktin unamsiz tesirlerine (stressorlarga) karsi turiu kesiyetine iye boladi.
Olarda korganiu kletka xem organ koleminde: a) anatomiyalik beyinlesiu(kutikula, mexanikalik
tkanlar t.b.) b) arnauli korganiu organi (tikenler,tukler) v) fiziologiyalik reaktsiyalar g) korganiu
zatlarin islep shigiu ( korganiu beloklari, ukglevodler,fitontsid,fitoaleksinler). Organizm
koleminde xem populyatsiya koleminde boladi.
Stressorlardin kiska uakitlardagi tesiri netiyjesinde arnauli bolmagan shidamlilik
mexanizmleri payda bolip,uzak uakitlar tesirinde arnauli mexanizmler payda boladi.
Dostları ilə paylaş: |