Microsoft Word Biologya ha`m awil xojalig`i tiykarlari doc

rol`di IUK alip baradi. Sozilip atirgan kletkalarda IUK tsitoplazma membranasinda jaylaskan 
retseptorlar menen katnasta boladi. Bul katnastin juumagi N
+
 ioninin kletkadan shigip kletka 
diyualinin kishkillaniui boladi. Solay etip plazmalemmanin  vodorod pompasinin(N
+
) auksin 
menen aktivatsiyasi soziliu arkali osiudin induktsiyadagi deslepki uakiya esaplaniladi. Kletka 
diyualinin kishkillaniu fazasi onin tegisleniuine jagday tugizadi. Sonin menen birge IUK 
retseptorlar menen komplekste beloktin xemRNKnin sintezin aktivlestiredi. Dem aliudin 
kusheyiui bul protsesstin berin energiya menen temiyenleydi. 
    TROPIZMLER
   
Bir terepleme tesir etetugin faktorga osimliktin taulanip yamasa kayirilip 
osiu xereketi-tropizm dep ataladi.
 
Xezirgi tusinik boyinsha tropizm mexanizmine fitogarmonlar katnasadi. Unamli tropizmde 
xereket tesir etiuishi faktorga karay bagdarlanadi. Unamsiz (otritsatel`niy) tropizmde odan 
kashkan xereketti koriuge boladi. Tropizmler jerdeminde organlardin kenislikke 
bagdarlaniui,aziklik faktorlardin netiyjeli kollaniui,yamasa ziyanli tesirden korganiuin 
temiynleydi. 
Geotropizm. Barlik osimlik kletkasi xem organizmler jerdin gravitatsiyalik maydaninda 
rauajlanadi. Geotropizm gravitatsiyalik maydan tesirinde osimliktin kenislikte bagdarlaniui  xem 
kayiriliu. Jerge kogerip shikkan osimliklerdin tamiri tartiu kushine bagdarlangaliktan unamli 
geotropizm bolip, onin jer ustingi bolegi tartiu kushine karama-karsi bagdarda oskenlikten ol 
unamsiz(otritsatel`niy)geotropizm boladi.      
Tartiu kushin kabillau tsitoplazmalardagi auir bolensheler-statolitlerdin kletka 
membranasina kilgan basimi tesiri menen baylanisli. Statolit sipatinda 
amiloplastlar,xloroplastlar,AG.  Shavel` kishkil duzlar,karbonatlar xem baskalar boladi. 
Statolitlerge iye bolgan kletkalar statotsitler dep ataladi. Tamirda statolit rolin tamir 
oymakshasindagi oraylik kletkalar atkaradi. Onda statolit rolin amiloplastlar atkaradi.  
FOTOTROPIZM
  Bir terepleme bagdarlangan jaktilik tesirinde osimlik organlarinin osiu 
iymegi fototropizm dep ataladi. 
Fototropikalik iyemek organnin jaktilangan xem jaktilanbagan terepinin sozilip osiuinen 
boladi. Karangi terepi kushli osedi. 
Fotoperiodizm korinisi masakli eginlerde jaksi uyrenilgen. Deslepki unamli fototropikalik 
reaktsiya kozdiriushi mugdari nizamina baylanisli. Ch.Darvin masaklilarda bir terepleme jakti 
tesirinde seziushi (sensor) zonasi olardin koleoptilinin tokarisinda ekenligin korsetti. 
Fototropikalik reaktsiya olarda 2025 minuttan keyin aniklangan.Reaktsiya dauami 24 saatka 
shekem jetken. Fototropizmnin tesir etpeu spektrinde bir maksimum tesirdi ul`trafiolet 
nurda(37nm),ush maksimum tesirdi spektrdin kok nurinda (425,445 xem 474 nm) koriuge 
boladi. (suret 3)Bul 4tin riboflavinnin,tsitoxrom V5 xem 
   karotinnin maksimum jutiliu zonasina 
tuura keledi. Mekke koleoptilinin kletkasinin plazmolemmasinda flavotronn oksidoreduktaza 
xem tsitoxrom V5 tabilgan. Bul sistemanin kok nur tesirinde koziui,jakti tusip turgan terepte 
IUKtin bazipetal` terepke karay  tasiliuan,al auksinnin kaptalga(lateral`) agiuin toktatadi. 
Jaktiliktin xerkiyli derejesi menen jas japiraktin jokarisi jaktilansa,onin tesiri osip kiyatirgan 
buuin araliklarda boladi. Kop jaktilangan buuin araligi kobirek osedi  
XEMOTROPIZM 
Ximiyalik birikpenin gradientine karay osimliktin osiu kozgalisi 
xemotropizm dep ataladi. Ol tamirda,shan tutikshesinde t.b. koriledi. Xer turli ximiyalik zatlar: 
kislota,silti,organikalik xem mineral zatlar,gormonlar, kletkalarga tesir etedi. Osimlik ozinin osiu 
kozgalisi arkali ogan jakinlaui(unamli xemotropizm) yamasa onnan kashiui (unamsiz 
xemotropizm) mumkin. Ximiyalik tesir etiushi zatlardin kontsentratsiyasi belgili tesir etedi. Az 
kontsentratsiyada bolsa unamli reaktsiya beriui mumkin eger,optimal kontsentratsiyada asip 
ketse unamsiz xemotropikalik reaktsiyaga alip keledi. Tamirda xemotropikalik sezgirlik onin 
ushinda jaylaskan. Keyin tesir soziliu zonasina beriledi xem sonnan osiu reaktsiyasi koriledi.  
Suuda erigen birikpelerdin baska osimlikler gazlarinda kemotrop reaktsiyalarin payda 
etedi. Tamirda O
2
 xem SO
2
 ge unamli reaktsiya aniklanadi. 

---

TIGMOTROPIZM 
Tigmotropizm bul tiygen zatka bolgan osimliktin burilip ositu juuabi. 
Bugan misal retinde koleoptildin kozgalisin,ormelep osiushi osimliklerdin murtlarin t.b. alsak 
boladi. 
     
 
NASTIYaLIK KOZLISLAR 
Nastiya-osimliklerdin sirtki faktorlardin diffuziyalik tesirine 
bolgan juuap retinde xereketleniui boladi. Bul tropizmge karaganda xerekettin jetilisken turi 
esaplanadi. Birkansha osimliklerde nastiyalik osiu kletkanin ten bolmagan sozilip osiuinen kelip 
shigadi. 
Nastiyada tesir etiushige karay foto,-termo,-gidro,-nikti,-xemo,-tigmo,-seysto,-travmo,-
elektronastiyalar bolip bolinedi. Nastiyalik kozgalis organlardin korganiu yamasa zatlardin 
uslau(murtlardin xereketi,rosyankanin belgi turleri) xizmetin atkaradi.   
Fotonastiyalik kozgalis jas japiraklarda xem gullerde koriledi.Kopshilik kundizgi guller 
kundizgi jaktinin azayiuinan,jabilip keshki gullerdin kerisinshe ashiliu fotonastiyalik kozlislar 
boladi. Bunday reaktsiyani koriu ushin tejiyribeni kelegen uakta islep koriuge boladi. 
Ormeleushi juzim murtlarinin xer turli baskishlardagi korinisi. 
 Sariguldin fotonastiyalik xereketi. 
TERMONASTIYa 
Tyul`pan xem shafran osimliklerinde temperatura jokarilsa gul 
japiraklarinin ishki terepinin osiui tezlesip guldin ashiliuina alip keledi,al temperaturanin 
peseyiui gul japaklarinin sirtki terepinin xem onin tomeninin osiuinen guller jabiladi. Xereket 
tezligi temperaturanin ozgeristin tezligine baylanisli. Gul japiraklari 0,2 
  Sni seziu ukibina iye. 
TIGMONASTIYa
 Tigmonastiya birinshi ret Ch.Darvin terepinen uyrenildi. Ormeleushi 
osimliklerdin murtlari zattin tiyuishi menen orap aliu kesiyetine iye. Murttin en ushi jude sezgir 
bolsada siypak,jiyir,shiyshe tayakshaga itibari az boladi.Suykeniudin seziu epiderma 
kletkalarinda bolip,murttin ushinda odan baskada kosimsha bortikler, emiziksheler turinde 
suykeliudi payda etiushi zatlar boladi. Burshaktin murtlari tunde karangidi taulanbaydi. Jaktida 
bir yarim saatan keyin tiygen jerin orau kesiyetine iye boladi.Auksin yamasa etilen menen isleu 
berilse burshaktin murti mexanikalik tesir bolmasada shiyratiliu kesiytine iye boladi .Uzak 
dauam etken tesirden murttin ekinshi terepindegi kletkalarda osiu reaktsiyasin payda etip 
netiyjede murt taulaniu kesiytine iye boladi. 
  NUTATsIYa
 
Nutatsiya (latinsha nutatio-shaykaliu,terbeleu degen sozden alingan) dep 
osimlik organlarinin aylanbaliterbeleu kozgalisina aytiladi. Shaka ushi xem tamir terbeleu 
xereketin kosher boylap islegenlikten oni aylanbali nutatsiya dep ataydi.Shirmauik osimliklerde 
aylanbali nutatsiya jaksi baykaladi. Bul osimliklerde bir merte taulaniu uakti 2 saatan 12 saatka 
shekem dauam etedi. Kopshilik shirmauik osimlikler saat tiline karsi yamasa shepke karay 
oraladi. Shirmauiklar deslep(vertikal`)tik osedi, keyin onin ushi iyilipgorizontal` bagdardi 
iyeleydi. Odan keyin bularda aylanbasa nutatsiya baslanadi. Shirmauiklardin  xereketi gibberilin 
xem flavonoidlardin katnasiuina baylanisli boladi. Shirmauik osimlikleri bul zatlarga baylanisli 
bay boladi.Shirmalmaytugin osimlikler giberilin menen isleu berilgennen keyin shirmalganligi 
aniklandi.
 
Ormeleushi osimliklerde udayi aylanba nutatsiyaga iye bolsada shirmaliushi osimliklerden 
ondagi nutatsiya endogen xarakterge iye boladi. Bir aylanis 40 minuttan birneshe saatka shekem 
dauam etedi. Kopshilik ormeushi osimliklerdin jokari boleginin xemmesi aylanbali xereket etedi. 
Shirmaliushi xem ormeleushi osimliklerdegi aylanbali nutatsiyalar,olardin jaktiga karay 
kozgalisi ushin tayanish zatlardi isleu ushin xizmet etedi. 
KAYTIMLI  TURGOR KOZGALISI 
Kaytimli turgor kozgalsi arnauli kletkalardin 
vakuolasinda osmotikalik aktiv zatlardin (K
+
,Cl
+
,malat) kobeyiunen xem azayiuinan bolip turadi. 
Bugan misal retinde ustitsanin este turgor kozgalisi yamasa tez kaytimli turgor kozgalisi 
mimozani koriuge boladi. 
Kaytimli ustitsa kozgalisi,jumiliushi kletkanin kletka diyualinin ozgesheligine baylanisli. 
Ustitsa tesigine karagan kletka diyuali kalin xem sozilmaydi. Jumiliushi kletkanin kalgan 
jaklarinin diyuali elastik (kaytimli) sozilgish. Bunday duzilis turgor basimi aktiv vakuola karami 
ulkeyse ustitsa tesigi ashiladi.  Ustitsanin jabik xem ashik turdegi korinisi. Ustitsa apparatinin 
ashiliu derejesi jaktilikka,CO
2
 derejesine xem suudin jetkerli boliuina baylanisli. Ustitsa 

---